Kenau & Magdalena, Els Kloek

KenauRecensent; Vera Weterings

Kenau & Magdalena. Vrouwen in de Tachtigjarige oorlog, Els Kloek

Uitgeverij Vantilt (Nijmegen 2014)
ISBN 978 94 6004 158 7

Paperback, rijk geïllustreerd in kleur en zwart-wit, notenapparaat, bibliografie, illustratieverantwoording en register
343 pagina’s
€ 21,95

Kenau & Magdalena

Tegelijk met de publicatie Kenau & Magdalena. Vrouwen in de Tachtigjarige oorlogverschijnt de film Kenau (2014). De publicatie Kenau & Magdalena noemt de auteur, Els Kloek, een wetenschappelijk verantwoorde aanvulling op de film (p. 5). Het boek gaat echter over meer dan alleen de historische figuur Kenau.Simonsdr. Hasselaar. Het werk is opgedeeld in drie delen. Allereerst het deel Oorlog. Hierin wordt achtergrond gegeven van de Tachtigjarige Oorlog en de rol van vrouwen in deze oorlog. Het tweede deel staat in het teken van Kenau. In dit deel is aandacht voor de strijd om Haarlem, de rol van Kenau als zakenvrouw en haar roemgeschiedenis. Tot slot behandelt het derde deel de Haagse juffer Magdalena Moons. In dit laatste deel wordt ingegaan op het beleg van Leiden, de rol van Moons als soldatenvrouw en haar roemgeschiedenis. Kloek vat de inhoud van het boek kort samen:

Dit boek gaat over deze twee vrouwenfiguren en de tijd waarin zij leefden: de eerste jaren van de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648). (p. 6)

Els Kloek is historica en is momenteel werkzaam als hoofd van de Afdeling Digitale Naslagwerken bij het Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis. Kloek werkt al tijden aan een inhaalslag van het naar voren halen van belangrijke vrouwen uit de Nederlandse geschiedenis. Middels Kenau & Magdalena hoopt zij deze twee historische vrouwen aan de vergetelheid te ontrukken. Zij schrijft in het werk:

Geschiedenis werkt immers als een zeef, en vrouwen vallen daar doorheen: hun betekenis behoort nu eenmaal zelden tot de mainstream van de geschiedenis. (…) Vrouwen zijn en blijven ‘de ander’ en doen er in de hoofdlijnen van de (cultuur)geschiedenis dus niet toe. (p. 11)

Vorig jaar stond Kloek in de belangstelling met 1001 vrouwen uit de Nederlandse geschiedenis (2013) dat werd genomineerd voor de Libris-Geschiedenisprijs. Aan dit boek, dat onder haar redactie stond, schreven meer dan 250 deskundigen mee. In Kenau & Magdalena gaat Kloek in op twee van de duizend-en-één vrouwen.

Ook schreef Kloek eerder voor de reeks ‘Verloren Verleden’ het boekje Kenau, de heldhaftige zakenvrouw uit Haarlem (1526-1588) (2001). Zij is al jaren gefascineerd door zowel Kenau als Magdalena. In Kenau & Magdalena zet ze de historische feiten op een rij en volgt ze het proces van verering en verguizing. Ook zoekt ze het antwoord op de vraag wat oorlogsgeweld in de zestiende eeuw betekende voor vrouwen:

Tegen deze achtergrond van een gewelddadige burgeroorlog [de Tachtigjarige Oorlog] moet het optreden worden geplaatst van de twee hoofdpersonen van dit boek: Kenau Simonsdr. Hasselaer en Magdalena Moons. Na hun dood groeiden zij uit tot bijna mythische figuren, omdat zij de grenzen van hun sekse hadden overschreden – de een door als moedige ‘mannin te vechten, de ander door zich als verleidster met militaire aangelegenheden te bemoeien. (p. 7)

Het boek kan worden gezien als een soort dubbelbiografie binnen het concept van ‘parallelle levens’, dat is uitgevonden door de ‘oerbiograaf’ Plutarchus (ca. 46- ca. 120). In dit concept worden twee vergelijkbare helden als paar behandeld, in de hoop inzicht te krijgen op het bijzondere van hun individuele moed en betekenis:

De overlevering en het optreden van Kenau Simonsdr. Hasselaer en Magdalena Moons – in woord en beeld – vormt de ruggengraat van dit boek. Het is daarmee een soort dubbelbiografie, zij het dat het accent ligt op de context van de oorlogsomstandigheden en op hun reputatiegeschiedenis, niet op hun levens als zodanig. (p. 13)

Kloek gaat in het eerste deel van het boek in op de rol van vrouwen in oorlogsvoering en dan met name in de Tachtigjarige Oorlog. Zij brengt in dit deel de rol van vrouwen in de vroegmoderne oorlogsvoering – voor zover dat mogelijk is met de beschikbare bronnen – in kaart. In haar uiteenzetting over de rol van vrouwen in de krijsgeschiedenis haalt ze verschillende gevestigde historici aan, zoals Martin van Creveld en zijn Men, women and war (2001) en John A. Lynn met zijn Women, armies and warfare in early modern Europe(2008). Hoewel Kloek geen militair historica is, krijgt ze het wel voor elkaar om in dit deel inzicht te geven in de rol van vrouwen in oorlogen.

In het tweede deel wordt aandacht besteed aan Kenau Simonsdr. Hasselaar. Kenau zou hebben meegevochten op de muren van de stad Haarlem bij de belegering door de Spanjaarden in 1572-1573. Later werd haar optreden afgedaan als een verzinsel en werd Kenau vooral de betiteling voor een manwijf, een vrouw met haar op de tanden.

Het derde deel van het boek staat in het teken van Magdalena Moons, een Haagse juffer die een verhouding had met Francisco Valdez, de bevelvoerder van de Spaanse troepen tijdens de belegering van Leiden in 1573-1574. Moons zou beloofd hebben om met hem te trouwen, als hij de aanval op de stad een paar dagen uitstelde. Achteraf bleek die vertraging de redding van Leiden. Opmerkelijk aan deze twee laatste delen over Kenau en Magdalena is de aandacht voor de mythevorming en geschiedschrijving over deze twee heldinnen. Kloek beschrijft dit zelf als volgt:

Een overzicht van dat fascinerende proces van bewondering, verheerlijking, mythologisering, twijfel, ongeloof, kritische vragen tot de uiteindelijke ontmythologisering en het grote vergeten. (p. 181)

Met name de mythevorming en de overlevering van de geschiedenissen van deze twee vrouwen spelen een belangrijke rol in het werk. Dit is niet verwonderlijk wanneer je stilstaat bij het feit dat het nationale sentiment in de negentiende eeuw tegelijk opkwam met het ideaal van het huisgezin en van invloed was op de overlevering van Kenau’s en Magdalena’s heldendaden. De geschiedenissen van Kenau en Magdalena pasten in eerste instantie mooi bij het nationalistische sentiment, maar vrouwen als actieve historische figuren pasten niet bij het ideaal van het huisgezin waarbij de vrouw een ondergeschikte rol had. Kloek vat dit als volgt samen. Over Kenau:

Nadat negentiende-eeuwse historici hun twijfels over haar gewapende strijd (wapens zijn voor mannen) en vooral haar vrouwenvendels (vrouwen organiseren zich niet) hadden uitgesproken, brokkelde haar voetstuk in de twintigste eeuw steeds verder af. (p. 181)

Over Magdalena:

Het verhaal van Moons, zo vonden de heren historici van die tijd, was te mooi om waar te zijn. Legeroversten luisteren niet naar vrouwen, Valdez was helemaal niet van plan om Leiden aan te vallen – de stad werd immers uitgehongerd – en er was geen document te vinden dat de afspraak tussen Valdez en Moons bevestigde. (p. 266)

Kortom, een les die uit het werk kan worden getrokken: historici hebben in het verleden vooral het verleden gereconstrueerd op basis van formele bronnen die machthebbers en overheden hebben nagelaten. De geschiedenis is echter ook te achterhalen door gebruik te maken van ‘minder zekere’ informatie zoals overgeleverde verhalen, egodocumenten, pamfletten en afbeeldingen. Clichématig worden deze bronnen echter niet als bewijsmateriaal gezien en zijn zij in de geschiedschrijving vaak weggemoffeld als gekleurde bronnen, of als mythe bestempeld.

Al met al is Kenau en Magdalena een prachtig boek. Het verhaal leest lekker weg. Zoals Marjan Schwegman, directeur van het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies, sprak tijdens de boekpresentatie op donderdag 6 maart 2014 in het Rijksmuseum: ‘Kloek heeft een beeldende vertelstijl, waardoor ze de lezer meeneemt op haar zoektocht naar de achtergrond van Kenau en Magdalena.’

Minpunt aan de leesbaarheid van het werk is echter de vormgeving.  Hoewel Irma Boom een unieke  manier van vormgeving heeft en de kaft van Kenau en Magdalena direct in het oog springt, qua kleur – zacht roze – en flap – bewerking van Legerkamp tegenover een belegerde stad van Jost Amman (1566) – komt de keuze voor de beperkte marge op de bladspiegel de leesbaarheid van de tekst in het boek niet ten goede. Deze marge is in vergelijking met andere publicaties zeer krap en tijdens het lezen zo nu en dan storend door de beperkte ruimte aan zowel de onder- en bovenkant als de zijkanten.

Boom wordt vaak geprezen om haar vormgeving van boeken, huisstijlen, postzegels en andere materialen. Deze kenmerkende indringende manier van vormgeving is mogelijk geschikt voor velerlei zaken, maar naar mijn mening minder geschikt voor een wetenschappelijke publicatie, waarbij de vormgeving met name dienend moet zijn in plaats van leidend. Het voornaamste belang van de publicatie is immers dat de inhoud gelezen wordt en daarbij is de leesbaarheid een belangrijke zaak.

Op de krappe marges na is het boek daarnaast prachtig geïllustreerd met tussen de hoofdtekst door ruimte voor korte kaderteksten waarbij het verhaal wordt aangevuld met een zwart-wit illustratie. Ook is er aan het einde van elk deel een kleurenkatern met ruim twintig bladzijden aan kleurenillustraties. Dit is een mooie toevoeging bij de tekst.

Krachtig aan het boek is dat dit tegelijkertijd verschijnt bij een film over een van de hoofdpersonages: Kenau. Kloek wijst in het werk verschillende keren op het feit dat het boek de film aanvult en het feit dat de twee tegelijkertijd verschijnen. Deze passages lezen nu als een actueel thema, maar zullen over een paar jaar ervoor zorgen dat deze wetenschappelijke publicatie door deze opmerkingen gemakkelijk als verouderd kan ogen. De film is dan immers al enkele jaren uit en geeft geen inhoudelijke bijdrage aan de geschiedenissen die in dit boek worden beschreven.

Toch kan het boek zonder twijfel worden geprezen. Niet alleen is het een heerlijk boek om te lezen, ook geeft het boek een nieuwe en meer complete achtergrond over de rol van vrouwen in de Tachtigjarige Oorlog. Ook biedt het een verhelderende blik op de veranderende beeldvorming over twee belangrijke vrouwen uit deze periode: Kenau en Magdalena. Het is dan ook een aanrader voor zowel de geschiedenisliefhebber als de inhoudelijk geïnteresseerde historicus in de periode van de Tachtigjarige Oorlog.

Vera Weterings