Deze zomer werd ik in het Allard Pierson Museum blij verrast door de tentoonstelling Ontmoetingen met de Oriënt. Ik kwam twee ‘oude bekenden’ tegen: Emilie Haspels wiens leven ik voor 1001 Vrouwen had bestudeerd en Samuel Pallache over wie ik een grondig onderzoek had gelezen. Deze twee personen speelden allebei een rol in het tentoonstellingsdrieluik waarbij Egypte, Turkije en Noord-Afrika worden bekeken door de ogen van wetenschappers die allemaal een persoonlijk verhaal vertellen.
Het drieluik begint met de periode 1600-1700. In deze eerste zalen ‘Wijzen uit het Oosten’ staan de oosterse reizigers centraal die in gesprek raakten met wetenschappers in de Republiek der Nederlanden. Aan de hand van negen personen die van belang waren bij de uitwisseling tussen Nederlanders en de Oriënt wordt dit verhaal verteld. De Joodse diplomaat en handelaar Samuel Pallache is een van de hoofdpersonen. Dankzij zijn talenkennis en flexibiliteit speelde hij een belangrijke rol in diplomatie en handel. Zo was hij van 1607 tot aan zijn dood in 1616 koopman en vertegenwoordiger van de Marokkaanse sultan alsmede goed bevriend met de stadhouder Maurits. Ook de bijzondere vriendschap tussen de Marokkaanse diplomaat Abd al-Aziz en arabist Jan Theunisz wordt in de tentoonstelling uitgelicht. De twee houden lange gesprekken over de islam en het christendom en met de hulp van Abd al-Aziz werd Theunisz een van de beste arabisten in de Republiek. Aan de hand van brieven en boeken komt de bezoeker meer te weten over de reizigers en hun belang voor de Nederlandse wetenschap.
Het tweede deel van de expositie focust op de excentrieke archeoloog Flinders Petrie, die bij opgravingen uitgebreid documenteerde en fotografeerde en hierdoor wordt gezien als de grondlegger van de uitgebreide documentatie in de Egyptische archeologie. Een deel van de collectie van het huidige Allard Pierson Museum is afkomstig uit opgravingen van deze archeoloog. Oorspronkelijk bevonden de stukken zich echter niet in de collectie van dit museum, maar bevonden deze zich in het voormalige museum van Constant Willem Lunsingh Scheurleer.
Scheurleer bouwde als firmant van een oud bankiershuis, waarbij onder andere de koninklijke familie bankierde, een verzameling oudheden op. Hij schreef zich in als contribuant bij de door Petrie opgerichte British School of Archaeology in Egypte. Als contribuant kon je door middel van een financiële bijdrage zelf besluiten aan welke opgravingscampagne je meedeed. Vervolgens werd naar rato een gedeelte van de vondsten uitgekeerd. Museum Scheurleer deed tussen 1921 en 1924 mee voor het bedrag van 56 pond en 6 shilling wat goed was voor zo’n 350 objecten, variërend van aardewerk tot sieraden. Het merendeel van de collectie Lunsingh Scheurleer is echter niet afkomstig uit de opgravingen van Petrie, maar kon op afbetaling worden verworven uit de grote Egyptische collectie van de Duitse F.W. Von Bissing. Toen de Bank Scheurleer door de beurscrisis in 1929 failliet ging moest het museum in 1934 zijn deuren sluiten. Het deel van de collectie dat behouden bleef werd de basis van het Allard Pierson Museum.
De hekkensluiter van de tentoonstelling is Emilie Haspels. Zij werd in 1946 de eerste vrouwelijke hoogleraar klassieke archeologie aan de Universiteit van Amsterdam en daarmee ook meteen de eerste vrouwelijke directeur van het Allard Pierson Museum. Haspels heeft voor het museum een belangrijke rol gespeeld bij de uitbreiding van de Griekse collectie. Daarnaast is haar The Highlands of Phrygia. Sites and Monuments (1971) nog steeds een veel gebruikt handboek, net als haar proefschrift over perspectivische verkorting in de Griekse vaasschilderkunst. Na haar dood werd zij geprezen om haar baanbrekende onderzoek en haar niet aflatende inspanningen en hartstocht voor de wetenschap.
Haspels was een uitzonderlijke vrouw die in de jaren dertig van de vorige eeuw in lange broek door Turkije trok als eerste vrouwelijke opgravingsleidster. Ze organiseerde vier expedities naar de Phrygische hooglanden en documenteerde en fotografeerde alle Phrygische stadsburchten en religieuze rotsmonumenten uiterst nauwkeurig. Misschien wel het bijzonderste monument dat ze in kaart bracht was het Midasmonument, dit is het grootste rotsmonument uit de Phrygische hooglanden met een rotsgevel van wel zeventien meter hoog met daarop een façade van een tempel met geometrische versieringen.
Het is voor mij moeilijk, om die indruk op me in te laten werken en tegelijk het gecompliceerde, problematische gedoe aan de voet van het Midasmonument mijn volle aandacht te geven.”
Boekie, Opgravingen Midasstad, Voorjaarscampagne 1937
Niet alleen voor de wetenschap hield ze haar belevenissen bij, ze beschreef deze ook tot in detail in haar dagboek, door haar ‘Boekie' genoemd. In de tentoonstelling maakt de bezoeker kennis met de persoon en archeoloog Haspels aan de hand van objecten zoals gipsafgietsels die zij in Turkije maakte en een bakje met inventariskaarten van aardewerk en kleine vondsten. Ook is het bureau uit het voormalige Archeologisch Instituut op de Weesperzijde in de tentoonstelling te zien. Dit bureau werd voor het eerst gebruikt door prof. dr. Jan Six, hoogleraar Esthetiek en Kunstgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam van 1896 tot 1926. Haspels werkte later ook aan het bureau van haar leermeester. In de tentoonstelling is het bureau bezaaid met haar brieven en foto’s.
De bijzonder fraai vormgegeven zalen ademen de sfeer van de Oriënt en bieden samen een interessant inkijkje in de geschiedenis van de Nederlandse relatie met de Oriënt. In het drieluik komen taal- en cultuurwetenschappers samen met archeologen en leer je ook de mens achter de wetenschapper kennen. Al met al een erg interessante tentoonstelling en een zeer originele invalshoek door het onderwerp middels een drieluik te presenteren.
Vera Weterings
De tentoonstelling Ontmoetingen met de Oriënt is nog tot en met 18 september 2016 in het Allard Pierson Museum in Amsterdam te bezoeken.