Spiegeloog

IMG_0202

Op social media wordt je tegenwoordig overspoeld door zelfportretten, oftewel zogenoemde selfies. In 2013 werd het woord ‘selfie’ zelfs gekozen tot Van Dale Woord van het jaar 2013. Door de selfie-rage hebben musea een reden om zelfportretten opnieuw onder de aandacht te brengen. Het Mauritshuis toonde dit najaar de expositie Hollandse zelfportretten – Selfies uit de Gouden Eeuw, het Rijksmuseum volgde met de tentoonstelling Selfies op papier – Zelfportretten van Rembrandt tot Willink. Ook in Museum Arnhem is een soortgelijke expositie te zien: Spiegeloog – Het zelfportret in de Nederlandse kunst 1900-2015.

Carel Willink, De prediker, 1937
Carel Willink, De prediker, 1937

In Den Haag, Amsterdam en Arnhem wordt het zelfportret van de kunstenaar centraal gesteld. Hierbij zal je als bezoeker zien dat net als bij hedendaagse selfies de kunstenaars voor hun zelfportretten ook goed nadachten hoe zij zichzelf in beeld wilden brengen. Hoewel de moderne selfie gemakkelijk en in luttele seconden wordt gemaakt, werd aan het schilderen van een zelfportret veel aandacht besteed. Het zelfportret is immers een momentopname waarmee de kunstenaar toont hoe deze zichzelf ziet en hoe deze gezien wil worden. Ook gebruikten verschillende schilders zelfportretten als studiemateriaal, zelfonderzoek of voorbeeld voor het eigen kunnen, als een soort hedendaags visitekaartje.

 

IMG_0205
Eva Besnyö, Zelfportret op markt, 1952

In de tentoonstelling Spiegeloog in Arnhem komen belangrijke ontwikkelingen in het zelfportret aan bod, zo wordt duidelijk hoe kunstenaars van dezelfde generatie het genre op een uiteenlopende manier kunnen benaderen. Aan de ene kant is het zelfportret een toonbeeld van individualiteit, aan de andere kant wordt het veel ingezet om maatschappelijke kwesties aan de orde te stellen. In de tentoonstelling wordt aan de hand van 92 kunstenaars een rijk beeld geschetst van het zelfportret. De kunstenaars lopen uiteen van schilders tot etsers en van beeldhouwers tot fotografen.

IMG_0194
Ata Kandó, Zelfportret, 1936

Om op die laatste terug te komen, moet ik denken aan een boodschap die mij opviel toen ik twee jaar geleden bij de gerenommeerde fotografe Ata Kandó op bezoek was: “Ik kijk liever naar foto’s dan dat ik er over lees…” Tijdens mijn bezoek vertelde ze over hoe haar fotografie haar leven heeft beïnvloed en hoe ze haar leven lang met fotografie is bezig geweest. Niet alleen in professionele zin, maar ook familiair. Zo is ze getrouwd geweest met de bekende Nederlandse fotograaf Ed van der Elsken en heeft ze haar kinderen op foto’s vastgelegd voor haar fotoboek Droom in het woud. Ook zichzelf legde ze vast, zo is het zelfportret uit 1936 te bewonderen in Arnhem. Dit portret maakte ze op 23-jarige leeftijd toen ze in Boedapest studeerde. Naast Ata Kandó zijn ook andere beroemde fotografen te zien zoals Rineke Dijkstra, Erwin Olaf en Eva Besnyö.

IMG_0203
Maurits Cornelis Escher, Drie Bollen II, 1946

Een onverwacht zelfportret op Spiegeloog was voor mij Drie ballen II van Maurits Cornelis Escher. Zoals we gewend zijn van Escher tekende hij extreme perspectieven, zelfs in zijn zelfportretten. Escher maakte een aantal zelfportretten, veelal met het motief van een convexe spiegel. In de middelste bol liet hij zijn reflectie aan de tekentafel terugkomen. Ook werd ik blij verrast door het aanstekelijke lachje op het zelfportret van Joseph Mendes da Costa. Hij is bekend om zijn talloze dier- en mensfiguren als beeldhouwwerk, houtsnijwerk of reliëf. Zijn zelfportret maakte hij voor de verjaardag van zijn vrouw. Zijn aanstekelijke lach, pretoogjes, rimpels en onregelmatige gebit maken het werk tot een uitzonderlijk zelfportret.

IMG_0191
Joseph Mendes da Costa, Zelfportret, 1912
IMG_0196
Johan Mekkink, Stilleven met zelfportret, 1983

Tot slot zit het zelfportret van Johan Mekkink vol prachtige symboliek waarbij de schilder terug kijkt op zijn leven. Op het portret is een zandlopen, te zien en het zeventiende Franse sonnet getiteld ‘Le Bonheur de ce monde’ waarvan de laatste regel berustend luidt: “Zo is het thuis welzalig wachten op de dood.” Ook is het affiche van de in 1979 gehouden expositie ‘De generatie van 1900’ te zien en de portretbuste die beeldhouwer Leo Braat van hem had gemaakt. Deze laatste maakt dit zelfportret tot een dubbelportret. En zoals de hierboven beschreven zelfportretten zijn er nog veel meer te zien op de expositie Spiegeloog inclusief de achterliggende betekenis. Want een zelfportret laat vaak veel meer zien dan alleen de kunstenaar in kwestie.

Vera Weterings

De tentoonstelling Spiegeloog – Het zelfportret in de Nederlandse kunst 1900-2015 is van 3 0ktober 2015 tot en met 24 januari 2016 te bezoeken in Museum Arnhem. De tentoonstelling Hollandse zelfportretten – Selfies uit de Gouden Eeuw is van 8 oktober 2015 en met 3 januari 2016 in het Mauritshuis in Den Haag te bezoeken. De tentoonstelling Selfies op papier – Zelfportretten van Rembrandt tot Willink is van 5 november 2015 tot en met 20 maart 2016 in het Rijksmuseum in Amsterdam te bezoeken.

Lees ook de recensie van het boek bij de tentoonstelling Hollandse zelfportretten uit de Gouden Eeuw en de blog over de kunst van Mendes da Costa.