Recensent: Wouter van Dijk

Terug naar de Spaanse Burgeroorlog. Etnografie en het onvoltooid verleden, Henk Driessen

Uitgeverij Amsterdam University Press, Amsterdam 2013
ISBN: 978 90 8964 512 8

Paperback met enkele illustraties in zwart/wit, met noten en register
144 pagina’s
€29,95

Overpeinzingen van een antropoloog

Henk Driessen is cultureel antropoloog en hoogleraar Mediterrane Studies en Islam aan de Radboud Universiteit Nijmegen. In dit boek vermengt hij persoonlijke onderzoekservaringen uit zijn loopbaan met geschiedenis en bespiegelingen over zijn vakgebied. Driessen heeft als jonge antropoloog in de jaren zeventig veldonderzoek gedaan in de nadagen van franquistisch Spanje. Hier maakte hij voor het eerst kennis met het onverwerkte en dus ook onvoltooide verleden van de Spaanse Burgeroorlog in het land. De auteur geeft duidelijk aan dat zijn boek een mengeling is van geschiedschrijving, gedachten over culturele antropologie en persoonlijke herinneringen. Gezien de historische invalshoek van de website waarop deze recensie gepubliceerd wordt, zal hier evenwel de nadruk gelegd worden op de historische aspecten van Driessen’s boek.

De auteur schakelt met regelmaat tussen heden en verleden, zijn ervaringen in La Granjuella en Santaella, een ingeslapen dorp en stad in Andalusië, zijn daarbij de rode draad. In 2010 keert Driessen terug naar de regio en haalt daarbij de nodige herinneringen op met bekenden van weleer. De reden waarom hij terugkeert, is de ogenschijnlijke afrekening met de onverwerkte geschiedenis van de burgeroorlog door het grootschalige openen van massagraven van Republikeinen uit de oorlog. Wat hij aantreft is echter een nog altijd diepgeworteld gevoel van wantrouwen tussen de nakomelingen van de twee strijdende kampen van destijds. Aan de ene kant de nazaten van vermoorde of verdwenen Republikeinen, die vinden dat het zwijgen lang genoeg heeft geduurd, dat er erkenning voor de slachtoffers dient te komen, maar die bovenal afscheid van hun dierbaren willen kunnen nemen. Aan de andere kant staan de overwinnaars van toen, die met lede ogen aanzien dat ze nu alsnog, zeventig jaar na dato, geconfronteerd worden met de gruwelen die met Franco’s opmars gepaard gingen. Nationalistische, conservatieve politici zijn nog altijd goed vertegenwoordigd in het publiek bestuur van Spanje, vandaar ook dat in veel gevallen lokale burgemeesters, gemeenteraden of andere bestuurders de zoektocht naar overleden en vermiste familieleden proberen te verhinderen of te traineren. Driessen beschrijft dit proces op microniveau voor Santaella en de omliggende omgeving, waarbij hij contact onderhoudt met beide partijen om hun mening over de gebeurtenissen boven tafel te krijgen. Waar in de jaren zeventig de mensen maar liever niets loslieten over de oorlog uit angst voor het regime, is dit na de val van de dictatuur wat meer het geval, zij het dat de feiten summier blijven.

De herinneringen van de lokale bevolking geven een representatief beeld van wat zich afspeelde in veel delen van Andalusië en Spanje in de jaren 1936-39. Na de opstand van militairen blijft het tot ongeveer september 1936 rustig in de regio, tot het moment dat de Nationalisten beginnen op te rukken. Uit angst worden enkele rechtse sympathisanten geëxecuteerd, na inname van de regio volgt een klopjacht op aanhangers van de Republiek. Na verloop van tijd wordt het gebied heroverd door troepen van de Internationale Brigades, waarna uiteindelijk Franco’s troepen de heerschappij definitief overnemen en de grote repressie begint. De herinneringen van de lokale bevolking zijn een interessante aanvulling op dit feitenrelaas, maar door de niet-historische opzet van het boek hangen deze anekdotes toch een beetje als los zand aan elkaar. Daarbij zijn de verhandelingen over het vak van cultureel antropoloog en de culturele eigenaardigheden van Spaanse religieuze festiviteiten als de Goede Week niet erg interessant voor geïnteresseerden in de burgeroorlog. Dat maakt Driessen’s boek vooral een boek voor geïnteresseerden in de culturele antropologie die meer over het vak an sich en de ervaringen van een deskundige willen leren. Als werk over de geschiedenis van de Spaanse Burgeroorlog heeft het boek zijn waarde in de persoonlijke herinneringen die het bevat van ooggetuigen en hun nazaten, maar verder heeft het historisch gezien weinig te bieden.

Wouter van Dijk