Recensent: Wouter van Dijk

De Opstand in de Nederlanden 1568-1648. De Tachtigjarige Oorlog in woord en beeld, Anton van der Lem

Uitgeverij Vantilt, Nijmegen 2014
ISBN: 978 94 6004 192 1

Paperback met flappen, rijk geïllustreerd in kleur, met kaarten, jaartallenlijst, literatuur, noten en register
252 pagina’s
€19,95

De Opstand op bondige wijze verhaald

De Nederlandse Opstand, of de Tachtigjarige Oorlog zoals hij vroeger genoemd werd, is misschien wel de meest belangrijke episode in onze vaderlandse geschiedenis. Cruciaal in het proces van staat- en natievorming dat al sinds de Bourgondische periode aan de gang was, en bepalend voor de, zo bleek later, blijvende scheiding tussen de Noordelijke en Zuidelijke gewesten van de Nederlanden. Anton van der Lem heeft de taak opgevat deze interessante maar ingewikkelde periode in de Nederlandse geschiedenis op overzichtelijke en bondige wijze bij het grote publiek onder de aandacht te brengen. Van der Lem is conservator oude drukken bij de Universiteitsbibliotheek Leiden en als zodanig als geen ander op de hoogte van de schat aan interessante documenten over de Opstand die daar bewaard worden. Het is dan ook niet verwonderlijk dat het boek vol zit met prachtige, weinig bekende, afbeeldingen waarvan er vele afkomstig zijn uit de Leidse Universiteitsbibliotheek.

Van der Lem vertelt in acht beknopte hoofdstukken de aanloop naar, het verloop van, en de resultaten van de Opstand of Tachtigjarige Oorlog. Op chronologische wijze beschrijft hij eerst de eenwording van de Nederlanden onder de Bourgondische vorsten, en laat vervolgens zien hoe aanvankelijk loyale interne oppositie tegen het door Filips II gevoerde beleid hard wordt afgestraft, hetgeen alleen maar contraproductief bleek. Van der Lem stelt dat de Opstand een conflict was dat gedurende zijn verloop telkens is terug te voeren op een van drie hoofdredenen, namelijk de strijd om vrijheid van godsdienst en geweten, het recht op zelfbeschikking en het recht op medezeggenschap. Na de eerste hoofdstukken over het begin van het verzet tegen de autocratische regeerstijl van Filips II volgt de komst van Alva, die wanneer je Van der Lems boek leest misschien wel het meest bepalend bleek te zijn bij het uit de hand doen lopen van het Nederlands verzet tegen de Spaanse vorst. Nu voor de Nederlandse adel bleek dat er voor hun grieven geen redelijkheid van Filips’ kant viel te verwachten en hij er niet voor schroomde ook de hoogste edelen met hun hoofd op het hakblok te leggen, zoals de graven Egmond en Horne gebeurde, bleek er voor degenen die hun onvrede geuit hadden geen reden zich niet tot het uiterste te verzetten. Verzoening met de koning in Spanje was immers geen optie gebleken, hoe licht een vergrijp ook geweest was. Van der Lem laat zien dat het verschil binnen de Habsburgse Nederlanden niet zozeer lag tussen bijvoorbeeld enerzijds Friesland en Groningen en anderzijds Henegouwen en Namen, maar juist tussen de aan de zeekant gelegen verstedelijkte gewesten zoals Holland, Vlaanderen en Brabant aan de ene kant en de landinwaarts gelegen perifere gewesten aan de andere kant. Daarbij komt de rechtlijnige houding op godsdienstig vlak van zowel Filips II aan de rooms-katholieke kant, als van de calvinisten die wanneer zij ergens de dominante groep vormden ook geen godsdienstvrijheid aan andersdenkenden wilden toestaan.

De auteur schetst in een zeer heldere stijl het verloop van de langdurige strijd, en behoudt daarbij de nodige afstand tot het onderwerp. Dit maakt De Opstand in de Nederlanden een erg prettig leesbaar boek. Van der Lem toont aan dat de oorlog, zeker in de beginfase, meer de kenmerken had van een burgeroorlog dan een rebellie van een gehele natie tegen een ‘vreemde’ onderdrukker. Ook de scheiding tussen een noordelijke protestantse zone en een zuidelijke katholieke is een gevolg geweest van de staatkundige verdeling zoals die op militair gebied tot stand kwam, en niet een oorzaak waardoor de Nederlanden in deze twee staatjes uiteen vielen. Van der Lem is er uitermate goed in geslaagd in het kleine beslag van zo’n 200 pagina’s toch een heel compleet beeld van de Opstand met alle belangrijke spelers, oorzaken, onverwachte gevolgen en ontwikkelingen te geven. Het wordt duidelijk dat het verhaal van de Opstand niet verteld kan worden zonder ook te wijzen op de veelvuldige toevallige loop van omstandigheden, en de vele punten in de strijd waarop deze ook zomaar een andere wending had kunnen krijgen. Niet dat het zo zinvol is om what-if-geschiedenis te bedrijven, maar wel om altijd in het achterhoofd te houden dat de Opstand in de eerste plaats geen oorlog tussen Nederland en Spanje was, maar een zeer gecompliceerd conflict waarbij vaker het geval was dat buren in de Nederlanden elkaar naar het leven stonden dan dat ze eensgezind de ‘buitenlandse’ Spanjaard tegemoet traden. Een boodschap die Van der Lem uitstekend overbrengt.

Wouter van Dijk