Recensent: Wouter van Dijk
Het Englandspiel en de geheime diensten in Londen, Frans Becker en Tamara Becker
Boom, Amsterdam 2024
ISBN 9789024466276
Paperback, geïllustreerd in zwart-wit, met kaart, noten, bijlagen en personenregister
424 pagina’s
€ 29,90
Oorlog in de schaduw
Het Englandspiel vormt een beruchte en donkere periode in de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog in Nederland. Het kostte tientallen geheim agenten het leven die vanuit Engeland naar bezet Nederland werden uitgezonden, en is na de oorlog lange tijd een groot mysterie gebleven. Hoe kon het gebeuren dat de geheime diensten in Engeland zo lang niet in de gaten hadden dat iedere agent die op pad werd gestuurd direct in Duitse handen viel en die zodoende het zendverkeer met Engeland onder controle hadden? Zoveel fouten en stupiditeit aan geallieerde kant zorgde voor vermoedens van verraad aan Nederlandse kant. Die onduidelijkheid is lang blijven voortduren. Tot in de twintigste eeuw verschenen er studies die de oorzaken van het Englandspiel elders zochten dan in de simpele maar pijnlijke constatering dat de Britse veiligheidsdiensten die betrokken waren ernstige en herhaaldelijke fouten hadden gemaakt.
Historicus Tamara Becker en haar vader politicoloog Frans Becker schreven eerder een boek over de oorlogsperiode in het leven van Herman Wiardi Beckman. Zijn noodlottige mislukte ontsnapping naar Engeland was te verbinden met het grotere plaatje waarin de veiligheidsdiensten in Engeland in de beginperiode van de oorlog opereerden. Zijdelings kwamen zij bij het onderzoek voor dat boek in aanraking met de ingewikkelde geschiedenis van het Englandspiel en besloten dat die een eigen studie waard was. Het resultaat is een machtige studie van zo’n 350 pagina’s, met nog eens 50 pagina’s aan notenapparaat. Het verklapt al iets van de complexiteit van hun onderzoeksonderwerp.
In het kort komt de noodlottige geschiedenis van het Englandspiel hierop neer dat de tak van de Engelse geheime dienst SOE (Special Operations Executive) die verantwoordelijk was voor de subversieve oorlogsvoering in bezet Nederland veel veiligheidsmaatregelen negeerde bij het onderhouden van contacten met uitgezonden agenten. Eind 1941 werd agent Huub Lauwers door de Duitsers gearresteerd en doordat SOE contact met hem bleef houden, en nieuwe agenten aankondigde via deze gecompromitteerde lijn, kon het ‘besmette’ netwerk van geheim agenten zich als een olievlek uitbreiden. Met agenten, die contact onderhielden met Engeland door middel van radiozenders, waren veiligheidsmaatregelen afgesproken, zoals het inbouwen van ‘security checks’, codewoorden die altijd verzonden moesten worden of bewuste fouten in bepaalde woorden, die wanneer zij werden weggelaten het sein voor Engeland waren dat de agent niet in vrijheid zond. Deze checks werden echter volledig genegeerd bij SOE, dat als splinternieuw opgezette organisatie veel te leren had op het gebied van veiligheid. Daarbij kwam dat de oudere veiligheidsdienst SIS (Secret Intelligence Service) weinig tot niet wilde samenwerken met SOE, omdat men bang was dat dit de eigen geheimhouding en operaties in gevaar bracht.
Ondanks dat er herhaaldelijke aanwijzingen waren dat het mis was in Nederland, zo kwam er eigenlijk nooit een uitgezonden agent terug uit bezet gebied, hoewel dat wel in de lijn der bedoeling lag, bleef SOE vasthouden aan het uitzenden van agenten. De landing hiervan werd vrijwel altijd aangekondigd via reeds besmette zenders, waardoor iedere agent direct in Duitse handen viel. Ook dat was een inbreuk op veiligheidsprocedures, die ‘blinde droppings’ vereisten waarvan niemand in Nederland op de hoogte was. Twee gearresteerde agenten die ontsnapt waren en in 1943 hun verhaal deden in Engeland werden niet geloofd. Uiteindelijk waren het de Duitsers die op 1 april 1944 een einde maakten aan het zendverkeer.
Becker en Becker hebben de chaotische en zich snel opvolgende ontwikkelingen in de beginjaren van de oorlog zeer minutieus in kaart gebracht, waardoor de lezer stap voor stap uit de doeken wordt gedaan hoe het kon gebeuren dat men bijna twee jaar doorging op deze onzalige weg. Ongeloof, incompetentie, arrogantie en onderlinge rancune speelden daarin een rol onder betrokkenen. De auteurs komen uiteindelijk tot de conclusie dat er geen grond is om aan te nemen dat de Britten bewust het ‘spel’ zo lang door lieten gaan en ze om strategische redenen de Duitsers wilden laten geloven dat ze niet doorhadden dat hun communicatielijnen waren geïnfiltreerd. Blijft over de naakte en pijnlijke waarheid dat de dood van de tientallen geheim agenten die omkwamen tijdens het Englandspiel volkomen zinloos was en veroorzaakt werd door halsstarrige fouten, maar ook die komen veel voor in tijden van oorlog.
Een kritiekpunt van de overigens grondig uitgevoerde studie is wel dat de nadruk in het boek vrijwel totaal ligt op het functioneren en opereren van de verschillende veiligheidsdiensten in Londen, voornamelijk SOE en SIS maar ook de Nederlandse Centrale Inlichtingendienst. De handelingen aan Duitse kant komen er wel erg bekaaid vanaf. Er wordt beknopt uitgelegd hoe de Duitsers de eerste agenten oppakken maar een Duits perspectief op het spiel dat zij toch bewust opzetten, komt weinig aan bod. We lezen vrijwel niets over de Duitse beweegredenen, hun strategie bij het openhouden van de communicatielijnen met Engeland. De manieren waarop ze probeerden het contact probeerden in te zetten om de geallieerden op het verkeerde been te zetten enzovoorts. 350 pagina’s alleen over het gekrakeel en gekibbel tussen de Britse veiligheidsdiensten onderling is dan wel wat veel van het goede, hoe interessant het inkijkje in deze rommelige beginfase van de ‘geheime oorlog’ ook is. Als de titelelementen van het boek waren omgedraaid naar De geheime diensten in Londen en het Englandspiel had dat beter de lading gedekt.
Wouter van Dijk