Recensent: Vera Weterings
Atlas van Kaap Hoorn. Kaartbeeld van Zuidelijk Amerika, 1500-1725, onder redactie van Pieter Kroon, Maarten Klein en Cees Paul
Uitgeverij THOTH i.s.m. Stichting Kaap Hoorn, Bussum 2016
ISBN 978 90 6868 704 0
Harde kaft, met illustraties in kleur, notenapparaat, Spaanse synopsis, voorintekenlijst en register
176 pagina’s
€ 39,90
Atlas van Kaap Hoorn
Op 29 januari 2016 was het exact vierhonderd jaar geleden dat het schip de Eendracht onder leiding van schipper Willem Cornelisz Schouten en koopman Jacob Le Maire het zuidelijkste puntje van Zuid-Amerika rondde en de twee heren het vernoemden naar hun thuishaven Hoorn. Speciaal ter ere van de herdenking Vierhonderd jaar Kaap Hoorn verscheen diezelfde dag de Atlas van Kaap Hoorn. De atlas werd tijdens het symposium Rond Kaap Hoorn, ontdekkingen en controverses gepresenteerd. Dit maritiem symposium werd georganiseerd door Stichting Kaap Hoornvaarders waarvan de leden voor hun inspanningen tijdens het feestjaar 400 jaar Kaap Hoorn de Kaap Hoorn trofee ontvingen. Diezelfde dag werd bij de onthulling van een plaquette in Chili, op Kaap Hoorn zelf, de Engelse editie van het boek aangeboden aan de president van Chili. Ook in Rotterdam werd het ronden van Kaap Hoorn herdacht tijdens de presentatie ‘Van nachtmerrie tot de droom van zeezeilers’ bij de tentoonstelling Helden van Kaap Hoorn.
De herdenking van vierhonderd jaar Kaap Hoorn staat in 2015 en 2016 centraal in Hoorn en wordt gevierd met verschillende evenementen. Zo organiseert het Westfries Museum momenteel de tentoonstelling Kaap in kaart. Deze tentoonstelling toont een indrukwekkend aantal eeuwenoude kaarten uit de particuliere collectie van Hans Kok, de Nederlandse vertegenwoordiger in het bestuur van de International Map Collectors’ Society.
Kok is ook een van de auteurs die meeschreef aan de Atlas van Kaap Hoorn. In deze atlas zijn een aantal essays gebundeld die beschrijven hoe zowel het imaginaire wereldbeeld als het kaartbeeld rond Kaap Hoorn veranderde onder invloed van de ontdekkingsreizen. Daarnaast bevat de atlas een bundeling van 66 kaarten. De kaarten zijn een selectie uit een bestand van ruim vijfhonderd kaarten, die gemaakt werden tussen 1500 en 1800 van hoofdzakelijk het zuidelijk deel van Zuid-Amerika. Deze collectie is bij elkaar gebracht door Maarten Klein, de auteur van dit gedeelte van de atlas. Klein studeerde historische cartografie aan de Universiteit Utrecht en nam deel aan het Explokartproject ‘Kaarten in Bijbels’. Tevens is hij lid van de Collectie en Documentatie Commissie van de Stichting Nederlandse Kaap Hoorn-vaarders. In de geselecteerde kaarten staan het gebied van Straat Magellaan, Vuurland, Kaap Hoorn en Stateneiland centraal. Ook is extra aandacht voor de kaarten die betrekking hadden op de ontdekkingsinspanning van de zeelieden uit de Lage Landen van toen, zodat de atlas als herdenkingsuitgave goed aansluit bij de viering van de ontdekking van Straat Le Maire en Kaap Hoorn. In de publicatie zijn de kaarten chronologisch gepresenteerd en onder te verdelen in drie tijdvlakken, te weten de zestiende eeuw waarin de Portugezen en Spanjaarden de weg wijzen; de periode van Nederlandse ontdekkingsreizen tussen 1590 en 1650; en de periode van de cartografie van Kaap Hoorn ten tijde van de zeventiende en achttiende eeuw.
Bij de presentatie van de kaarten is elke kaart voorzien van een omschrijving volgens de standaardregels van het historisch-cartografische onderzoeksprogramma Explokart. De omschrijving wordt gevolgd door een toelichting met bijzonderheden en achtergrondinformatie over bijvoorbeeld de kaart, de cartograaf, het afgebeelde gebied en de ontwikkelingen binnen de cartografie die betrekking hebben op de kaart. Een ontwikkeling die in de publicatie aandacht krijgt is bijvoorbeeld de vernieuwde informatie over Kaap Hoorn afkomstig van Johannes van Walbeeck. Cartograaf Van Walbeeck deed tijdens een reis met de Nassausche Vloot nieuwe informatie op over het gebied rond Kaap Hoorn. Jodocus Hondius verkocht in 1604 een koperplaat van een kaart waarop Kaap Hoorn foutief was afgebeeld aan de bekende cartograaf Willem Blaeu. Blaeu verwijderde de naam van Jodocus Hondius en graveerde zijn eigen naam op die plaats. De kaart is onder andere terug te vinden in zijn Novus Atlas. Ondertussen werkte Henricus Hondius II in 1630 aan een nieuwe koperplaat. Op deze kaart staan de laatste ontdekkingen, die zijn gedaan tijdens de reis van de Nassausche Vloot langs de zuidoostkust van Vuurland: Terhaltens Eijlandt, Goe Ree, de Windhonds bay, Nassavsche Voerd, Lheremitens Eylandt en Schapenhams bay. Hondius las hierover in het Iournael vande Nassausche vloot, ofte Beschrijvinghe vande Voyagie om den gantschen Aerdt-Cloot ghedaen met.elf Schepen van Hessel Gerritsz. uit 1626. Ondertussen bleef Blaeu zijn lezers van de oude informatie voorzien totdat zijn nieuwe kaart Tabula Magellanica in 1635 uitkwam, de oude koperplaat bleef hij overigens tot in 1638 gebruiken.
De ontdekking van de zuidpunt van Zuid- Amerika op 29 januari 1616 heeft grote invloed gehad op het kaartbeeld van de gehele regio. Hierdoor werden de speculaties over het precieze kaartbeeld van het zeegebied ten zuiden van de vijftigste breedtegraad uit de weg geruimd, waardoor de navigatie veiliger werd. In de periode van de vijftiende tot en met de negentiende eeuw werd een steeds groter deel van de wereldzeeën in kaart gebracht. Op de schepen van de VOC reisden vaak kaartenmakers en ontdekkingsreizigers mee, waardoor steeds meer onbekende streken werden beschreven en getekend. Het resultaat was een reeks prachtige land- en zeekaarten van de kustgebieden, landengten en zeestraten door onder andere Lucas Waghenaar, Joan Blaeu, Johannes Vingboons en Hessel Gerritsz. Deze kaarten van de hand van Mercator, Hondius, Van Linschoten en anderen geven een prachtig beeld van de ontwikkelingen in de kaartenmakerij door de eeuwen heen. Ze laten zien hoe de onbekende wereld steeds meer een bekende werd. In de essays wordt in vogelvlucht beschreven hoe de Lage Landen in een periode van tweeëneenhalve eeuw uitgroeiden tot een belangrijke zeevarende natie.
De prachtige herdenkingsuitgave biedt een zorgvuldig gekozen selectie kaarten die van de nodige achtergrondinformatie wordt voorzien in een vijftal voorafgaande inhoudelijke essays. De combinatie van de tekstuele informatie en de rijke illustrering van de gedetailleerde kaarten biedt de lezer een overzicht van de ontwikkelingen in het kaartbeeld van zuidelijk Zuid-Amerika. Liefhebbers van de cartografie kunnen hun hart ophalen met de vele illustraties van kaartmateriaal die deze atlas rijk is.
Vera Weterings
De tentoonstelling Kaap in kaart is nog tot en met zondag 3 april te bezoeken in het Westfries Museum in Hoorn. In het Maritiem Museum in Rotterdam kan nog tot zondag 25 september de tentoonstelling Helden van Kaap Hoorn worden bezocht.