Recensent: Wouter van Dijk
De vlinder in de inktpot, Patrick Bassant
Uitgeverij Wereldbibliotheek, Amsterdam 2020
ISBN: 9789028450721
Paperback, met literatuuropgave
414 pagina’s
€ 25,00
Roman over de Spaanse Burgeroorlog
Het komt niet vaak voor dat er een Nederlandse roman over de Spaanse burgeroorlog verschijnt. De oorlog gold in Nederland lange tijd als ‘vergeten’ oorlog. Dat is niet zo vreemd wanneer je nagaat dat de Nederlandse staat niet actief betrokken was bij de strijd in Spanje. De sterk conservatieve regering in de dertiger jaren onder Colijn stak het liefst de kop in het zand voor de internationale dreiging van het fascisme en neigde in het conflict in Spanje eerder naar de nationalistische opstandelingen dan naar de links georiënteerde democratisch verkozen republiekeinse regering. De Nederlandse regering mocht zich dan afzijdig houden, er waren wel Nederlanders betrokken bij de burgeroorlog in Spanje. Deze strijd trok veel internationale aandacht en waar de opstandelingen onder generaal Franco hulp kregen uit nazi-Duitsland en het fascistische Italië van Mussolini, daar trokken duizenden vrijwilligers van over de hele wereld naar Spanje om in dienst van het republikeinse leger de democratie in Spanje te beschermen. Onder hen ook zo’n 700 Nederlanders. De laatste jaren is voor hun ervaringen steeds meer aandacht, niet in het minst door het werk van de Stichting Spanje 1936-1939.
Patrick Bassant neemt voor zijn historische roman een fictief personage als uitgangspunt, deze persoon fungeert als één van die honderden Nederlanders die naar Spanje trekken om te vechten voor de Spaanse regering. Deze Pit is opgebouwd uit allerlei karakters van Spanjestrijders die echt bestaan hebben en dient als kapstok om het verhaal dat Bassant wil vertellen aan op te hangen. Door de belevenissen van Pit wordt de lezer meegevoerd langs allerlei vensters uit en rond de burgeroorlog. Hij ontmoet daarbij verschillende bekende historische personen waarbij Bassant de kans krijgt hun perspectief op de gebeurtenissen weer te geven. Zo trekt Pit als fotograaf naar Spanje nadat hij in Amsterdam kennis heeft gemaakt met John Fernhout, de cameraman van Joris Ivens met wie deze de film The Spanish Earth maakt. Bij die film was ook Ernest Hemingway betrokken, die we dan ook in Spanje terugzien als volmaakte blaaskaak. In Spanje komt Pit de filmmakers weer tegen en trekt hij enige tijd met hen op. Ondertussen raakt Pit zijdelings betrokken bij de politieke intriges die aan republikeinse zijde de strijd veel schade berokkenen.
Andere verhaallijnen zijn die van de schrijvers Johan Brouwer en Jef Last. Brouwer was als Spaans letterkundige en conservatief katholiek aanvankelijk in de veronderstelling dat de opstandelingen een gerechtvaardigde strijd voerden, maar herzag zijn mening toen hij de wandaden van de francoïsten zelf in Spanje onder ogen zag. Hij werd daarna een pleitbezorger van de republikeinse zaak. De innerlijke strijd van Brouwer en zijn uiteindelijke keuze voor de republiek weet Bassant op mooie wijze weer te geven. Jef Last vertegenwoordigt de andere zijde van de scheidslijn. Als links geëngageerd schrijver reisde hij op uitnodiging van de Sovjet-Unie met een groep schrijvers in 1935 rond in dat land. Daar zagen ze dat de communistische heilstaat meer verdorven kanten had dan de propaganda hen wilde doen geloven. Net als Brouwer blijft hij een onafhankelijke geest, en in tijd van oorlog is dat haast net zo gevaarlijk als vechten in de frontlinie, dat Last als kapitein in het Republikeinse leger ook nog deed. In Spanje in oorlogstijd werd de communistische partij machtiger en machtiger, dat kwam doordat Stalins Sovjet-Unie als enige land de Republiek op grote schaal voorzag van wapens. Na verloop van tijd werd iedereen ter linkerzijde die afweek van wat Stalin verkondigde weggezet als vijand en dreigde verpletterd te worden tussen twee wereldbeelden die beide totalitair en anti-democratisch waren; Franco’s conservatief-nationalisme en Stalins communisme.
De gebeurtenissen die Bassant in zijn roman beschrijft zijn waargebeurd, de gedachten en gesprekken van de personages natuurlijk niet. Door zijn aanpak is de schrijver erin geslaagd een meeslepende historische roman te schrijven die dwingt tot verder lezen, en die tegelijkertijd het verwarrende tijdsbeeld van de jaren dertig in Nederland, Frankrijk en Spanje op geloofwaardige wijze weergeeft. Lezers die minder snel geneigd zullen zijn een non-fictie publicatie over de Spaanse Burgeroorlog ter hand te nemen, krijgen zo door lezing van dit spannende boek toch een goed beeld van wat de strijd in Spanje behelsde, en hoe ingewikkeld de verhoudingen tussen en binnen de strijdende partijen lagen. Tel daarbij op dat je in de loop van het boek bekende figuren uit de oorlog als Gerda Taro, Robert Capa, de generaals Walter en Miaja, kolonel-schrijver Ludwig Renn en zelfs Pablo Picasso de revue ziet passeren, en we kunnen wel stellen dat dit boek een absolute aanrader is voor wie interesse heeft in de Spaanse burgeroorlog, maar zeker ook voor wie vooral houdt van een spannend verhaal in een historische setting.
Wouter van Dijk