Gladiatoren in de Romeinse samenleving

Foto: Sam Valdi
Foto: Sam Valdi

Als prelude op de grote najaarstentoonstelling Gladiatoren. Helden in het Colosseum in Museum Het Valkhof gaf prof. dr. Olivier Hekster gisteren in het kader van de Week van de Klassieken de lezing Gladiatoren in de Romeinse samenleving. Hekster is hoogleraar Oude Geschiedenis aan de Radboud Universiteit Nijmegen. In de Gladiatoren tentoonstelling zullen voor het eerst bijzondere vondsten uit het Colosseum in Rome te zien zijn in Nederland.

gladiatoren1In zijn lezing wees Hekster op het feit dat gladiatoren door de eeuwen heen vaak gekoppeld zijn aan het grootste amfitheater ter wereld, het Colosseum in Rome. In het Colosseum werden net als vele anderen amfitheaters in het Romeinse Rijk gladiatoren spelen georganiseerd, maar waar kennen deze spelen hun oorsprong? Historici hebben lange tijd moeite gehad om de spelen toe te schuiven aan de Romeinen zelf die ook zo veel geciviliseerde zaken hebben gebracht, zoals het wegennet, de economie, rechtsspraak, riolering, etc. De spelen waren namelijk spektakels waar de meest wrede dingen te zien waren, zoals  historicus Michael Grant in zijn Gladiators stelt:

“Extremely few epochs of human history … have achieved cruelty on a scale as numerically lavish as ancient Rome … bloodthirsty holocausts in the arena … orgies of cruelty.”

In de Romeinse tijd zelf is ook merkbaar dat men de spelen niet wil toeschrijven aan de eigen cultuur, maar liever aan een vreemde. In de Romeinse tijd wordt als vreemde cultuur vaak gebruik gemaakt van de Etruskische. Naast de Etrusken krijgen echter ook de Campaniërs de oorsprong van de spelen in hun schoenen geschoven. De Campaniërs leken meer op de Romeinen en in hun regio zijn ook vele amfitheaters gevonden. Hekster wijst op de volgende bronnen:

“De Romeinen organiseerden het optreden van gladiatoren, een gewoonte die ze hadden overgenomen van de Etrusken…” (Nikolaos van Damascus, Athletica 4.53)

“Het was hun gewoonte [van de Samnieten/Campaniërs] om hun feestbanketten met bloedvergieten te verlevendigen, en het feestmaal te combineren met het gruwelijk aangezicht van gewapende mannen die vochten; vaak  vielen de vechters dood boven de bekers van de feestvierders, en de tafels werden bevlekt met stromen bloed.” (Silus Italicus, Punica 11.51)

Ondanks hun wreedheid waren de spelen uitermate populair in het Romeinse Rijk. Iedereen kent wel de uitspraak dat het volk verlangde naar ‘brood en spelen’. De populariteit van de spelen ging zelfs zo ver dat zelfs de Griekse koning Antiochus in Delphi Romeinse spelen organiseerde met maar liefst vierhonderdtachtig gladiatoren. Deze beschrijving wijst er op dat de spelen door nieuw ingelijfde en nabije gebieden werden gebruikt om te laten zien hoe Romeins deze gebieden waren. In de derde en tweede eeuw voor Christus verrezen nieuwe amfitheaters in met name de westerse gebieden van het Romeinse Rijk. De reden dat nieuwe theaters niet in de Griekse gebieden ontstonden, was dat hier al theaters waren die gebruikt konden worden.

Foto: Gemeente Nijmegen
Stenen markering in de loop van de muur van het amfitheater dat in Nijmegen-Oost is gevonden. Foto: Gemeente Nijmegen

Ook in Nederland is nabij het Romeinse legerkamp dat in Nijmegen gelegerd was een amfitheater gebouwd. Hekster denkt echter dat dit niet het enige amfitheater in de regio is. Hoewel er geen bewijs voor is, denkt hij dat het zeer onwaarschijnlijk is dat er in Nijmegen-West niet ook de resten van een amfitheater aanwezig zijn. Het legerkamp dat rond 20 voor Christus werd gebouwd is namelijk tijdens de Bataafse opstand in 69-70 na Christus verwoest. De Romeinen bouwden vervolgens een nieuwe legerplaats in het westen van de huidige stad Nijmegen. Dit was een bloeiend centrum in de Romeinse tijd, vandaar dat het Hekster onwaarschijnlijk lijkt dat dit centrum geen amfitheater heeft gekend. Wellicht dat toekomstig onderzoek nog uitwijst of hier daadwerkelijk een amfitheater heeft gelegen, voorlopig staat zulk onderzoek helaas nog niet op het programma. Hekster stelt gekscherend voor dat de bewoners van West zelf hun achtertuin opgraven.

Amfitheater Nijmegen. Reconstructietekening Bob Brobel
Amfitheater Nijmegen. Reconstructietekening Bob Brobel

Als we naar de locatie van de amfitheaters kijken, valt op dat deze zich vaak aan de grenzen van de stad bevinden. Dit had onder andere te maken met het feit dat de spelen hooligans met zich meebrachten (ook toen al), het qua logistiek gemakkelijker was de spelen buiten de stad te organiseren en bovendien was het voor de hygiëne qua toiletteren ook prettiger om de spelen niet in de al overvolle stad te organiseren. Toch bevindt het Colosseum zich in hartje Rome, hoe kan dat? Dat het Colosseum in het centrum van de stad is gebouwd, is met name een politiek statement legt Hekster uit. Keizer Nero bouwde tijdens zijn regeerperiode van 54-68 namelijk een groot keizerlijk paleis, de Domus Aurea, midden in de stad. Dit was echter niet voor het publiek toegankelijk. Toen Vespasianus in 69 keizer werd, wilde hij een andere boodschap aan het volk overbrengen en besloot hij midden in de stad een publiek toegankelijk centrum te bouwen, het grote amfitheater dat tegenwoordig bekend staat onder de naam Colosseum.

Hoewel gladiatorengevechten vaak verward worden met de theatrale executies van ter dood veroordeelden, eindigden gladiatorengevechten niet altijd met de dood. Tijdens de gevechten werd een duimgebaar gebruikt om te bepalen of een gladiator waardig had gevochten en het waard was om te blijven leven.

IMG_2458Al met al kan gesteld worden dat de spelen in de Romeinse periode populair waren en niet alleen bij het gewone volk, maar ook bij de elite. Zo zijn er prachtige vloermozaïeken, drinkbekers en vazen met daarop afbeeldingen van gladiatorengevechten gevonden en ook terracottabeeldjes van gladiatoren. Daarnaast vinden we in de graffiti die in Pompeï is overgeleverd getekende gladiatoren, zelfs met naam. Ook heden ten dagen zijn gladiatoren nog steeds populair, Hekster wist niet voor niets de zaal te boeien met zijn lezing en ik kan dan ook niet wachten tot de tentoonstelling Gladiatoren dit najaar in Museum Het Valkhof te zien is. Er beloven reliëfs, schilderingen, bouwsculpturen, wapenrustingen en zelfs antieke ‘merchandise’ met daarop afbeeldingen van gladiatoren uit het Colosseum te zien te zijn.

Vera Weterings

De tentoonstelling Gladiatoren. Helden in het Colosseum was eerder al te zien in het Gallo-Romeins Museum in Tongeren en zal van 1 oktober 2016 tot en met 5 maart 2017 in Museum Het Valkhof te zien zijn.