Recensent: Wouter van Dijk
Jheronimus Bosch. Het complete werk, Stefan Fischer
Taschen, Keulen 2016 (Nederlandse distributie Librero)
ISBN: 978-3-8365-4248-7
Gebonden, rijk geïllustreerd in kleur, met catalogi, bronnenlijst, bibliografie en register
300 pagina’s
€29,99
Het complete werk van Jeroen Bosch, en meer
Kunsthistoricus Stefan Fischer’s boek over het leven en werk van Jeroen Bosch draagt met recht de ondertitel ‘Het complete werk’. Van alle recent uitgegeven boeken die ik op deze plaats besprak kan Fischers lijvige pennenvrucht van atlasformaat met zekerheid beschouwd worden als de meest complete uitgave. Het boek is uitzonderlijk mooi geïllustreerd met vele paginagrote afbeeldingen. Het behandelt het gehele oeuvre van Bosch, inclusief werk van navolgers of afkomstig uit zijn atelier, of waarbij simpelweg geen consensus over de maker bestaat.
Fischer, tevens gepromoveerd op Bosch en zijn kunst, besteed veel aandacht aan stilistische kenmerken van de schilderijen die hij bespreekt, naast natuurlijk de gebruikelijke aandacht voor duiding van symboliek en moraliserende boodschappen van de schilder. Hij gaat vergeleken met andere auteurs wetenschappelijker te werk, door veelvuldig andere auteurs en Boschkenners aan te halen ter ondersteuning van zijn theses, of juist om hun theorieën te ontkrachten. Het is duidelijk dat Fischer over grote kunsthistorische kennis over de periode waarin Bosch leefde beschikt. Toch zijn enkele passages in Fischer’s boek bepaald onbevredigend te noemen, doordat de auteur zijn theorie als zaligmakend probeert te verkopen, en daarbij te weinig ruimte laat voor zelfreflectie of andere inzichten. De uitleg die hij geeft bij de Tuin der Lusten is hier een voorbeeld van. Fischer gaat er weliswaar net als andere kenners vanuit dat het drieluik bedoeld was voor een hoofs milieu, maar stelt dat het ten doel had een moraliserende blik op het huwelijk te geven. De argumentatie voor deze aanname komt echter onvoldoende naar voren. De beschrijving en interpretatie voor de geschilderde scenes komt ook wat ongeloofwaardig en gezocht over. Zo zouden de gedrochten, amfibieën en gewelddadige dieren rond de poel onder Adam en Eva op het linkerpaneel staan voor de evenwichtigheid van de natuur vóór de zondeval, vanwege het feit dat ze min of meer in twee rijen geschilderd zijn. Veel plausibeler is dan bijvoorbeeld Kleins aanname dat we reeds hier het kwaad zich al sluimerend zien manifesteren.
Ook Fischer beschouwt het middenpaneel van de Tuin als negatief, en dit weet hij goed naar voren te brengen. Visies van Bosch-adepten die in het middenpaneel een onschuldig zondevrij tafereel van vrije liefde zien ontkracht hij. Fischer wijst in alles op het paneel op het onnatuurlijke, een verstoring van de door God gegeven hiërarchie en natuurlijke orde der dingen. Reusachtige vogels en vruchten en obscene seksuele gebaren waren niet voor positieve uitleg vatbaar in de middeleeuwen, zo betoogt de auteur overtuigend.
Naast de uitgebreide beschrijvingen van letterlijk elk werk dat maar enigszins in verband gebracht kan worden met de Bossche schilder, bevat het boek ook een aantal indrukwekkende extra’s die het als naslagwerk onovertroffen maken. Er zijn zowel een catalogus van Bosch’ schilderijen als een van zijn tekeningen opgenomen, die samen zo’n vijftig pagina’s tellen. Hierin is per kunstwerk nog eens een beknopte beschrijving opgenomen, zodat wanneer je iets op wilt zoeken over een bepaald kunstwerk, je niet het boek hoeft door te bladeren naar de behandeling ervan in de tekst, maar gelijk een bondige beschrijving tot je beschikking hebt. Naast de twee catalogi is in het boek ook nog een lijst opgenomen met primaire bronnen die de geïnteresseerde lezer zou kunnen raadplegen om daarin Bosch te leren kennen door de ogen van tijdgenoten. Ook de uitgebreide bibliografie die het boek bevat kan geïnteresseerden op weg helpen meer over Bosch en zijn tijd te weten te komen.
Wat opvalt bij het lezen van kunsthistorische werken over Bosch is dat de auteurs vaak geneigd zijn hun interpretatie van onduidelijke fragmenten van Bosch’ werk voor te stellen als de waarheid. Natuurlijk heeft iedere kunsthistoricus goede argumenten voor zijn visie, maar aangezien veel van de visies elkaar tegenspreken zou iets meer terughoudendheid gepast zijn. Dit geldt niet alleen voor Fischer, die echter zelf ook met regelmaat hypotheses over Bosch’ motivatie voor toegepaste symboliek presenteert als bewezen feiten. Ondanks deze soms storende stelligheid, die voor lezers die al meer over Bosch en zijn werk hebben gelezen soms wat betweterig kan overkomen, blijft Fischer’s monumentale boek het meest complete en bij uitstek aan te raden overzichtswerk dat over Bosch en zijn werk verkrijgbaar is. De geweldige rijkdom aan afbeeldingen én de aantrekkelijke prijs spelen in deze afweging zeker ook een rol. Wil je je beperken tot één uitputtend boek over Bosch tegen een redelijke prijs? Koop dan deze prachtige uitgave van Stefan Fischer.
Wouter van Dijk