Recensent: Vera Weterings

Koninginnen van de Nijl. Macht en schoonheid in het Nieuwe Rijk (1539-1077 v.Chr.), onder redactie van Olaf E. Kaper

Sidestone Press, Leiden 2016
ISBN 978 90 8890 399 1

Gebonden, met illustraties in kleur en zwart-wit, literatuur, chronologische tabel, kaarten en illustratieverantwoording
152 pagina’s
€ 19,95

Koninginnen van de Nijl

In het Rijksmuseum van Oudheden is momenteel de tentoonstelling Koninginnen van de Nijl te zien. Zo’n grote tentoonstelling over Egyptische koninginnen werd nog niet eerder georganiseerd. Het boek is een aanvulling op het thema van de tentoonstelling. Zo krijgt de lezer een introductie in het rijke hofleven van grote koninginnen van het Nieuwe Rijk. Voor de tentoonstelling is veel samengewerkt met de Universiteit Leiden en het Museo Egizio in Turijn.

Het Museo Egizio is het op een na grootste Egyptische museum ter wereld, het heeft dan ook bijzonder veel topstukken op dit gebied. Tussen de topstukken uit het Museo Egizio bevinden zich voorwerpen uit de beroemde collectie van de Italiaanse verzamelaar Bernardino Drovett, hij bezat met name sculpturen uit het Nieuwe Rijk, zoals het standbeeld van Thoetmosis I. Daarnaast zijn er op de tentoonstelling ook verschillende papyri te zien, waarvan de ‘samenzweringspapyrus’ van vijf meter lengte het hoogtepunt is. Op deze papyrus is te zien dat het leven in de harem niet altijd rozengeur en maneschijn was. Hierin wordt de samenzwering beschreven van een groep vrouwen en haremmedewerkers die uiteindelijk farao Ramses III hebben vermoord.

Voor de tentoonstelling Koninginnen van de Nijl kreeg het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden maar liefst 246 van deze topstukken die zij aanvulden met objecten uit de collecties van het Allard Pierson Museum in Amsterdam, het Jubelparkmuseum/Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis in Brussel, de Ny Carlsberg Glyptotek in Kopenhagen en het Romer und Pelizaeus-Museum in Hildesheim. Uit Turijn komen onder meer koninklijke portretten, godenbeelden, verfijnde juwelen, amuletten, kostbare gebruiksvoorwerpen en de sarcofaag en grafgiften van de beroemde koningin Nefertari.

Is de samenwerking tussen het museum in Leiden en dat in Turijn uniek? Nee, zeker niet. Het Rijksmuseum van Oudheden heeft al twee eeuwen een band met het Museo Egizio in Turijn en de Universiteit Leiden, die ook onderdeel is van het samenwerkingsproject voor de tentoonstelling. De eerste banden gaan terug tot 1834 toen Francesco Salvolini, een Italiaanse student van Jean-François Champollion in Parijs een deel van de Leidse collectie tekende en inventariseerde. De tekeningen en notities werden opgeborgen in het Archivo dit Stato in Turijn. Ook Willem Pleyte, conservator en later directeur van het Rijksmuseum van Oudheden, werkte samen met Turijnse collega’s: hij ging samen met de Turijnse conservator Francesco Rossi op zoek naar de Turijnse papyri. In de twintigste eeuw deed dr. Rob Demarée van de Universiteit Leiden en oud-museummedewerker van het Rijkmuseum van Oudheden onderzoek naar de Turijnse documentatie van Deir el-Medina, het dorp waar de graven van de koninginnen en koninginnen werden gevonden. Ook nu nog werkt het Leidse museum samen met dat in Turijn, niet alleen voor deze tentoonstelling, maar ook sinds 2015 aan opgravingen van de necropool van Sakkara.

Voor zowel het boek als de gelijknamige tentoonstelling hebben experts van het Rijksmuseum van Oudheden, de Universiteit Leiden en het Museo Eigizio in Turijn nauw samengewerkt. Zij deden dit onder leiding van Olaf Kaper van de Universiteit Leiden en kozen ervoor om de nadruk te leggen op de bloeiperiode van het oude Eygpte, oftewel het Nieuwe Rijk (circa 1539-1077 voor Christus). Dit heeft als gevolg dat de fameuze Cleopatra in zowel de tentoonstelling als in het boek geen rol speelt, zij leefde immers in een heel andere tijd. Belangrijke koninginnen in de behandelde periode waren Ahmose Nefertari, Hatsjepsoet, Teje, Nefertiti en Nefertatri. Onderwerp van de tentoonstelling en het boek is de positie van vrouwen in het oude Egypte waarbij anders dan in eerdere studies ook veel aandacht is voor de fysieke en sociale omgeving van de koningin.

“Waar woonde en werkte ze, met wie en waar is ze begraven? Wat was de rol van de vrouw in het oude Egypte?” (p. 8-9)

Aan de hand van vondsten uit het dorp Deir el-Medina kan een beeld worden geschetst van de positie van de vrouw en haar leefomstandigheden. De teksten en cultusvoorwerpen uit dit dorp zijn zowel afkomstig uit het dagelijkse leven van gewone burgers als uit de graven voor de koninginnen. Aan de hand van verschillende objecten en thema’s wordt in zowel het boek als in de tentoonstelling het verhaal verteld over de Egyptische koninginnen.

De tentoonstellingspublicatie is prachtig verzorgd en heeft ook zoals dat het onderwerp, koninginnen, betaamd een zeer chique afwerking doordat het op een unieke wijze is gedrukt en ook daadwerkelijk gouden letters bevat. Maar ook de vele illustraties en de inhoudelijk sterke verhalen geven het geheel niet alleen een goed verzorgde uitstraling, maar bieden de lezer ook een rijk geïllustreerde en informatieve inleiding in het onderwerp. Je kunt de tentoonstelling als het ware thuis nog een keer herbeleven, maar vergeet ook zeker niet om een kijkje te nemen in Leiden, want daar springt de reconstructie van een graftombe er uit. In 1904 werd in het Dal der Koninginnen bij Luxor een van de mooiste graftombes van het oude Egypte gevonden, die van koningin Nefertari. Eén van de grafkamers uit dit graf is voor de tentoonstelling op ware grootte nagemaakt en geeft samen met de kostbare grafbeeldjes, amuletten en de resten van Nefertari’s stenen sarcofaag een indruk van de mysterieuze schoonheid en rijkdom van haar graf.

Vera Weterings

De tentoonstelling Koninginnen van de Nijl is tot en met 17 april 2017 te zien in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden.