Recensent: Vera Weterings

Curieus kabinet. Een zeventiende-eeuws pronkkabinetje van landgoed Nijenburg, Marloes Huiskamp

Stedelijk Museum Alkmaar, Alkmaar 2015
ISBN 978 90 81685 84 9

Paperback met flappen, met illustraties in kleur, literatuur en notenapparaat
60 pagina’s
€ 12,95

Curieus kabinet

Een Curieus kabinet, zo worden de tentoonstelling en de bijbehorende publicatie genoemd. Deze titel is treffend gekozen, gezien het kabinet in kwestie dat behandeld wordt. Curieus is het meubelstuk zeker. Hoewel een deel van de schilderingen op en in het kastje geen uitzonderlijke onderwerpen verbeelden – te weten een Bijbel scène en bloemendecoratie – zijn de portretten van negen hervormers en theologen in de laden en het kerkinterieur op de bodem van de onderste lade uitzonderlijk. Tot slot is de bovenzijde van het kastje zo beschilderd dat de suggestie wordt gewekt van een leren schrijfoppervlak.

Waarom nu een tentoonstelling over dit curieuze kabinet? Dat heeft alles te maken met de recente verwerving door het Stedelijk Museum Alkmaar, met behulp van de Vereniging Rembrandt (mede dankzij haar BankGiro Loterij Aankoopfonds), het VSBfonds en de erven E. Snethlage-van Foreest. Het kabinet was al eerder in het museum te zien tijdens de tentoonstelling Prachtig portret. De familie Van Foreest en het landgoed Nijenburg (2011). Het kabinet mocht toen als langdurig bruikleen in het museum blijven als het museum naar aankoop van het meubel zou streven. Dat is gebeurd en ook niet verwonderlijk. Het kastje is immers een mooie aanvulling op de collectie Nijenburg, één van het museum’s meest waardevolle deelverzamelingen, die al vanaf 1966 onder het beheer van het museum is.

In het tentoonstellingsboekje wordt ingegaan op allerlei aspecten van het intrigerende kastje. Allereerst wordt het meubelstuk zelf onder de loep genomen, vervolgens de schilderijen, daarna de mogelijke schilderes en tot slot wordt een poging getracht de opdrachtgever te achterhalen. Hoewel het boekje klein van formaat is, komen alle facetten van het kastje aan bod. Daarbij wordt de tekst ondersteund door de vele illustraties.

Het boek begint bij de basis, het meubelstuk zelf. Dit blijkt omstreeks 1664 in elkaar gezet en beschilderd te zijn,waarbij zowel nieuwe als gebruikte marqueteriepanelen van rond 1600 werden samengevoegd tot een nieuw geheel. Marqueterie is een vorm van inlegwerk, waarbij in dit geval verschillende houtsoorten als een legpuzzel op elkaar aansluiten. Ook in gevels van gebouwen treft men marqueterie aan. Vervolgens ligt de nadruk op de schilderingen. Opmerkelijk zijn de schilderingen in de laden. Deze schilderingen tonen de portretten van negen theologen en kerkhervormers, te weten Erasmus, Bullinger, Oecolampadius, Musculus, Bucer, Zwingli, Melanchthon, Luther en Calvijn. Het is ook vanwege de portretten van deze veelal Duitstalige reformatoren dat het kabinet ook wel het ´Lutherse kastje´ werd genoemd. In het boek en de tentoonstelling wordt duidelijk dat deze schilderingen letterlijk zijn overgenomen uit de publicatie Het leven, ende dood, van den seer beroemden D. Philips Melanchton (…), geschreven door de gereformeerde predikant in ruste Abraham van den Corput (1599-1670). Speurwerk wijst uit dat de overgenomen negen portretten uit het boek ook de enige illustraties waren van de 800 pagina’s tellende biografie.

Hoewel wanneer de laden van het kastje gesloten zijn, het aanzicht de indruk geeft van een standaard pronkkabinet met bloemdecoraties is het kastje alles behalve gewoon. Toch passen deze bloemdecoraties in het geheel dat een religieuze sfeer ademt. Aan bloemen werd over het algemeen een religieuze betekenis gegeven. Zo stond de variëteit aan bloemen voor de schepping en kunnen de prominente anjers verwijzen naar hun Latijnse naam. Anjer is in het Latijn Dianthus, afgeleid van het Griekse Dios (god) en anthos (bloem).

De portretten in de laden zijn niet gesigneerd, evenmin als het bloemstilleven. Toch wijst de auteur erop dat het aannemelijk is dat de schilderingen afkomstig zijn van dezelfde hand. De Bijbelse scène is gesigneerd door Susanna van Steenwijck (na 1601-1664?) en het is waarschijnlijk dat zij ook verantwoordelijk was voor de andere schilderingen. Deze tonen namelijk gelijkenissen als wordt gekeken naar de ‘hangende’ trekken bij de ogen, en tussen neus en mond in de portretten en de Bijbelscène. Daarnaast wijzen ook de manier van uitlichting bij kleding in de portretten, de put in de Bijbelscène en de vaas in het bloemstilleven op Van Steenwijcks schilderhand.

Aparte aandacht is er voor de schilderes die haar schildersvaardigheden vermoedelijk van haar man, Hendrick van Steenwijck, heeft geleerd. Haar werken tonen duidelijk de invloed van haar man en het is ook goed mogelijk dat een deel van haar werk verscholen gaat onder de naam van haar man. Werken van haar hand zijn zeldzaam, slechts twee werken in Nederlandse musea zijn met zekerheid aan haar toe te schrijven. Één van deze werken is het schilderij van de Lakenhal in Leiden dat zij in 1642 aan het Leidse stadsbestuur verkocht. Het is dit schilderij dat haar banden met de stad Leiden aantoont, die ook in het laatste hoofdstuk over de oorsprong van het kabinet terugkomen. Zo blijkt na onderzoek dat de meest waarschijnlijke opdrachtgever voor het kabinet de Leidse hoogleraar theologie Abraham Heydanus was. Via kleindochter Adriana Christina is het kabinet uiteindelijk in Alkmaar terecht gekomen. Adriana was een nicht van Gerard van Egmond van de Nijenburg, burgemeester van Alkmaar, die in 1699 een groot deel van het bezit van zijn Leidse nicht Adriana erfde. Vader Gerard liet het na aan zijn dochter Maria die rijk en kinderloos stierf. Haar belangrijkste erfgenamen waren een neef en een achterneef van moederszijde, Nanning en Cornelis van Foreerst. In de inventaris van haar bezit wordt het kabinet genoemd als ‘een kabinetje met laden – geschildert van binnen’. Het kabinet – en ook landgoed Nijenburg – gingen naar Cornelis, waarna het kastje tot 2014 in het bezit bleef van diens nazaten.

Het boek gaat in op één enkel meubelstuk, hoewel dit wellicht eenzijdig onderwerp lijkt, is het dat allerminst. Het kabinet blijkt een fascinerend meubelstuk. Aan de hand van vele illustraties van het kastje, de schilderingen, archiefmateriaal eromheen en vergelijkbare meubelstukken en kunstwerken is een zeer interessant verhaal neergepend over een achttiende-eeuwse pronkkabinet. Het kabinet wordt vanuit allerlei invalshoeken bestudeerd, van de decoraties tot de achtergrond van de onbekende schilderes Susanna van Steenwijck en van het materiaal tot een zoektocht naar de opdrachtgever. De publicatie en tentoonstelling laten zien hoe veel verhalen één enkel object kan vertellen. Het meubelstuk intrigeert en door de aangename schrijfstijl lees je het boek in één adem uit. Het is een feest van ontdekkingen!

Vera Weterings

De tentoonstelling Curieus kabinet. Een zeventiende-eeuws pronkkabinetje van landgoed Nijenburg is tot en met 27 maart 2016 te bezoeken in het Stedelijk Museum Alkmaar.