Nederland in de ban van haar overzeese verleden

De wereld van de VOC, Nationaal Archief

Hoewel onze overzeese geschiedenis altijd een lastig onderwerp in de media blijft, wagen verschillende musea zich dit jaar toch aan een tentoonstelling over het onderwerp. Trots op onze VOC-mentaliteit of schuldgevoelens over het slavernijverleden? Waar in het verleden organisaties terughoudend waren over het onderwerp en zich liever niet wilden branden aan deze kwesties, willen musea en archieven tegenwoordig graag beiden kanten van het verhaal belichten; zowel de Gouden Eeuw van Nederland als de keerzijde van de medaille.

De wereld van de VOC

Jet Bussemaker bij de opening van de VOC-tentoonstelling in het Nationaal Archief

In het Nationaal Archief werd die instelling afgelopen donderdag, 23 februari 2017, nogmaals benadrukt tijdens de opening van de tentoonstelling De wereld van de VOC. Minister Jet Bussemaker van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap vertelde toen over het historische belang van het VOC-archief en de recente digitalisering van deze archieven. Het Nationaal Archief bewaart 1,2 km VOC-archief. Echter niet alleen in Nederland, ook in Jakarta, Kaapstad, Colombo en Chennai is VOC-archief terug te vinden. Die ruim 25 miljoen pagina’s aan informatie vormen voor tientallen landen in Azië en zuidelijk Afrika een belangrijke bron voor hun geschiedenis van de zeventiende en achttiende eeuw. Eind 2016 waren al ruim 9,5 miljoen scans van VOC-materiaal vervaardigd en nog steeds wordt gewerkt aan het digitaal toegankelijk maken van de internationale VOC-archieven. Dit digitaliseringsproject was ook aanleiding voor de organisatie van een VOC-tentoonstelling in het Nationaal Archief.

Burgemeester Aboutaleb (Rotterdam) bij de opening van de VOC-tentoonstelling in het Nationaal Archief

Naast Bussemaker waren ook burgemeesters van de zes VOC-steden Amsterdam, Delft, Enkhuizen, Hoorn, Middelburg en Rotterdam uitgenodigd voor de opening van de tentoonstelling. Burgemeesters Van der Laan (via een videoboodschap), Van Bijsterveldt, Baas, Nieuwenburg, Bergmann en Aboutaleb mochten tijdens een korte pitch van circa twee minuten de VOC-geschiedenis van hun stad met de aanwezigen delen. Hierna kon de tentoonstelling worden bezocht waar de bezoeker als het ware op ontdekkingsreis gaat langs bijzondere kaarten, scheepsjournalen, brieven en tekeningen uit tweehonderd jaar geschiedenis van wat de eerste multinational in de wereldgeschiedenis wordt genoemd. Tegenover het succesverhaal staan ook verhalen over roof, geweld, gruwelijkheden en onderdrukking.

Leuk detail van de tentoonstelling zijn globes die open kunnen en geuren verspreiden van de velerlei specerijen die werden meegenomen uit VOC-locaties zoals Kaap de Goede Hoop, het Midden-Oosten, Ceylon, India, Batavia/Indië, Japan, China en Formosa. Ook kunnen bezoekers in de VOC-opvarenden-database van het Nationaal Archief met één klik op de muis checken of hun achternaam voorkomt in de scheepssoldijboeken van de VOC of de Oost-Indische testamenten.

Weeskinderen van de VOC

Foto: Westfries Museum

In het Westfries Museum ligt de nadruk niet op het VOC-verleden, maar het heden. In de tentoonstelling Vêrlander – weeskinderen van de VOC brengen zij de erfenis van vier eeuwen contact tussen de mannen van de VOC en de inheemse bevolking in beeld. Hoe verging het de overlevenden van de schepen die voor de kust van West-Australië schipbreuk leden? Legden ze contact met de inheemse bevolking? Hoe keek de oorspronkelijke bevolking naar de families Wouthuyzen en Joostensz, die zich rond 1650 in de Molukken op het minuscule Indonesische eilandje Kisar vestigden om te fungeren als de ogen en oren van de VOC? Wat is er over van de taal bij de Koranna die in Zuid-Afrika leefden toen Jan van Riebeeck daar landde en sommigen van hen tot ‘kaptein’ bevorderde?

De Nederlandse fotograaf Geert Snoeijer reisde twee jaar lang samen met historica en antropologe Nonja Peters (Curtin University of Perth), historicus Bart de Graaff en taalwetenschapper Aone van Engelenhoven (Universiteit Leiden) langs de randen van het VOC-imperium, door Zuidelijk Afrika, West-Australië en naar het Indonesische eilandje Kisar in de Zuid-Molukken. Op zoek naar mensen voor wie het gedeeld verleden nog altijd onderdeel is van hun identiteit. Het resultaat is de tentoonstelling in het Westfries Museum in Hoorn die ook te zien is in het West Australian Museum in Geraldton, het National Museum Bloemfontein en het Erasmus Huis in Jakarta.

Goede hoop

Ook het Rijksmuseum besteed aandacht aan onze overzeese geschiedenis en schuwt het niet om ook een boekje open te doen over de zwarte bladzijden van deze geschiedenis. Schrijver en Afrika-kenner Adriaan van Dis over de tentoonstelling:

“De tentoonstelling 'Goede Hoop' laat een belangrijk deel van onze koloniale geschiedenis zien in al zijn nuances. Een zowel pijnlijk als indrukwekkend, maar vooral onrustbarend en herkenbaar verhaal.”

Tentoonstelling Goede Hoop in het Rijksmuseum. Foto: Olivier Middendorp
Tentoonstelling Goede Hoop in het Rijksmuseum. Foto: Olivier Middendorp

De grote tentoonstelling Goede Hoop. Zuid-Afrika en Nederland vanaf 1600 in het Rijksmuseum beslaat maar liefst alle tien de zalen van de bovenste verdieping van de Philipsvleugel en brengt zo´n vierhonderd jaar bewogen geschiedenis met behulp van driehonderd voorwerpen, vooral afkomstig uit Zuid-Afrika, in beeld. In de tentoonstelling zijn onder andere Kaaps meubilair, tekeningen, portretten en luxe-voorwerpen van Kaapse families te zien.

Robert Jacob Gordon, Giraf met links een Khoi, 1779. Collectie Rijksmuseum. Scan: Scanprofile Oisterwijk

Een hoogtepunt van de tentoonstelling is de zaal gewijd aan ontdekkingsreiziger Robert Jacob Gordon, hij ondernam verschillende reizen naar de binnenlanden van Zuid-Afrika. Die reizen leverden een buitengewone verzameling van flora en fauna op. Ook bracht Gordon het achttiende-eeuwse Zuid-Afrika in kaart in een meterslang landschapspanorama dat slechts zelden getoond wordt. Dit panorama is meer dan zeven meter lang en hangt prominent in de tentoonstelling. Naast deze tot de verbeelding sprekende zaal vol wonderen van de natuur zijn er ook meer confronterende zalen, zoals die over de Boerenoorlog en de Eeuw van de Apartheid. Via kijkgaten in de muur wordt de bezoeker geconfronteerd met de slagvelden en (Britse) concentratiekampen.

 

Mijn opa was een …

Ook Museum Bronbeek blijft niet achter, zij organiseren zaterdag 11 maart 2017 een foto-determinatiemiddag ‘Mijn opa was een…’. Tussen 12.00 en 17.00 uur gaan experts in op vragen van bezoekers over eigen (familie)foto’s, die betrekking hebben op Nederlands-Indië en het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger (KNIL). De experts analyseren de foto’s aan de hand van kleding en uniformen, wapens, voer- en vaartuigen en gebouwen. Behalve foto’s zijn ook documenten, onderscheidingen en (delen van) uniformen welkom om te laten bekijken. Indien gewenst kan men advies en informatie krijgen over nader (genealogisch) onderzoek.

Nederland en China

Frans Hals Museum

Daarnaast wil ook het Frans Hals Museum in Haarlem aandacht besteden aan de Nederlandse overzeese invloed. Zij doen dit vanaf 25 maart met de tentoonstelling Barbaren & Wijsgeren die de wederzijdse beeldvorming die ontstond uit de eerste innige contacten tussen China en Nederland in de zeventiende eeuw belicht. De tentoonstelling beloofd met een keur aan schilderijen, tekeningen, porselein en modellen de culturele uitwisseling in kaart te brengen. Niet alleen Haarlem legt de focus op China, ook in Zeeland is interesse voor de handelsgeschiedenis met China. Zo is in het Veerse gemeentehuis in Domburg een kleine expositie te zien van elf vitrines die de reis over de wereldzeeën verbeeldt: De verre reis van het Veerse vissertje – Zeeuws Blauwe chinoiserie. De expositie is samengesteld door de gemeente Veere, CBK Zeeland en het Zeeuws Archief en toont onder meer porselein uit de collectie van de gemeente Veere, net als beschilderde oesters met verhalen van de Zierikzeese kunstenares en schrijfster Dieuwke Parlevliet.

Kortom, Nederland is in de ban van haar overzeese verleden. Steeds meer tentoonstellingen belichten zowel de bloeiende handelsperiode ten tijde van de VOC als de schaduwkant van de geschiedenis waardoor recht wordt gedaan aan ons VOC-verleden en de ogen niet worden gesloten voor de zwarte bladzijden van het geschiedenisboek.

Vera Weterings

Ben je van plan de tentoonstellingen te bezoeken? Hieronder vind je de locaties en looptijden: