Het blijft een vreemde gewaarwording als je ze ziet liggen: allerlei fragmenten van Middeleeuwse handschriften die zonder pardon zijn versneden en verminkt om te dienen als versteviging voor boeken van latere datum. Het lijkt voor de beschouwer tegenwoordig bijna heiligschennis, het versnijden en hergebruiken van die bijzondere perkamenten documenten voor latere banden en boeken, die in veel gevallen tevens een nogal prozaïsche inhoud hadden, zoals rekeningen of belastingstaten. Deze hergebruikte stukken perkament worden maculatuur genoemd. Het Utrechts Archief presenteert momenteel een tentoonstelling over dit soort bijzondere documenten, afkomstig uit de collecties van het archief zelf en de universiteitsbibliotheek.
Dat deze stukken aan ons zijn overgeleverd, is te danken aan een min of meer gelukkig toeval. De fragmenten werden gesneden uit handschriften die destijds niet meer relevant of nuttig werden geacht. De bladen konden echter nog wel dienen als nuttige versteviging van nieuwe boekwerken die vervaardigd werden. Tegenwoordig zijn onderzoekers zeer geïnteresseerd in deze fragmenten, ze geven ons immers een beeld van de meer alledaagse schriftcultuur zoals die in de Middeleeuwen bestond, los van de meest belangrijk geachte of rijkversierde producten van de elite. Doordat het perkament in de vroegmoderne tijd werd gerecycled biedt het boekhistorici van nu de kans om een blik te werpen op dit aspect van de Middeleeuwse samenleving. Het heeft dan ook geen zin om naar dit hergebruik van Middeleeuws materiaal te kijken met een bril van nu, al frons je toch je wenkbrauwen wanneer je in de tentoonstelling ziet dat nog tot in de twintigste eeuw dit hergebruik zo nu en dan werd toegepast, bijvoorbeeld voor het maken van zogenaamde ‘pokkenbriefjes’.
In de tentoonstelling wordt ook op een toegankelijke manier uitgelegd hoe het perkament geproduceerd werd en wat er allemaal voor nodig was om in de Middeleeuwen een boek te creëren. Voor het benodigde perkament werd vaak schaapshuid of kalfshuid gebruikt. Uit één schaapshuid konden zo’n vier folio’s geprepareerd worden. Er was dan ook een flinke kudde nodig om een behoorlijk boek te produceren. Mede daarom was het maken van een boek een kostbare aangelegenheid. Leuk om te weten is daarbij dat vooral voor juridische teksten vaak schaapshuid werd gebruikt ten opzichte van kalfshuid. Een van de manieren om schrijffouten op perkament te herstellen is namelijk het wegschrapen van de tekst met een mesje, ook wel raseren genoemd. Het perkament kon daarna opnieuw beschreven worden. Op kalfshuid was een dergelijke aanpassing nauwelijks zichtbaar, op schaapshuid laat zo’n bewerking echter duidelijke sporen na. Om ongeoorloofde latere wijzigingen in teksten gemakkelijk te kunnen opsporen werd daarom perkament van schaap gebruikt voor juridische teksten.
Daarnaast is er aan de hand van voorbeelden in de tentoonstelling aandacht voor verschillende soorten teksten waarvan fragmenten te zien zijn, zoals gerechtelijke stukken, Middelnederlandse literatuur en muziekstukken. Ook worden enkele historisch zeer interessante documenten uitgelicht en krijgt de maculatuur die afkomstig is uit de bibliotheek van het Mariakapittel bijzondere aandacht. Wonderlijk om te zien is de afdruk van een leren bril die in een van de stukken is achtergebleven, afkomstig van een lezer die eeuwen geleden vergat zijn bril tussen de folio’s weg te halen.
Het onderzoek naar de maculatuur in de collecties van Het Utrechts Archief en de UB Utrecht dat de aanleiding vormde voor het inrichten van de tentoonstelling heeft ook nog een ‘nieuw’ oudste stuk in het archief opgeleverd. In 2016 identificeerden studenten een volledig folio maculatuur als negende-eeuws afschrift van een derde-eeuws traktaat van tegenpaus Novatianus over de heilige drie-eenheid Vader-Zoon-Heilige Geest. Daarbij was tot dat moment de oudst bekende versie van deze verhandeling afkomstig uit een druk uit 1545. Redenen te over dus om nog snel even een kijkje te gaan nemen bij deze interessante tentoonstelling. Dat kan alleen tot en met komend weekend nog.
Wouter van Dijk
De tentoonstelling Perkament in Stukken is nog tot en met 6 januari 2019 te zien in Het Utrechts Archief, toegang is gratis.