Pracht en precisie

pracht en precisie

Recensent: Vera Weterings

Pracht en precisie. Kleine meesterwerken in steen, Ben van den Bercken en Selkit Verberk

Rijksmuseum van Oudheden, Leiden 2015
ISBN 978 94 6262 062 9

Paperback, met illustraties in kleur, begrippenlijst en lijst met aanbevolen literatuur.
80 pagina’s
€ 9,95

Pracht en precisie 

Het Rijksmuseum van Oudheden kreeg in 2013 uit de collectie van het voormalige GeldMuseum ruim 4300 ‘gesneden stenen’ overgedragen. Tot 2004 was die verzameling ondergebracht in Het Koninklijk Penningkabinet. De collectie van het Rijksmuseum van Oudheden steeg door deze toevoeging tot meer dan 6.300 exemplaren en kreeg hierdoor de grootste verzameling ‘gesneden stenen’ van Nederland. Onder de collectie ‘gesneden stenen’ vallen de stempel- en rolzegels, scarabeeën, ringstenen en pronkstenen uit het oude Nabije Oosten, Egypte en de klassieke wereld tot de twintigste eeuw. Sinds de heropening van het Rijksmuseum van Oudheden in het najaar van 2015 heeft een deel van de verzameling een plekje gekregen in de vaste opstelling van het museum. Daarnaast opende gelijktijdig een tijdelijke tentoonstelling Pracht en precisie. In die tentoonstelling worden meer dan honderd prachtstukken uitgelicht. De tentoonstelling heeft net als de bijbehorende publicatie niet alleen aandacht voor het verhaal van de steensnijders, eigenaars, bewonderaars, navolgers en verzamelaars, maar gaat ook in op de verhalen van de op de stenen afgebeelde figuren.

De tentoonstelling en de bijbehorende publicatie zijn net als de ‘gesneden stenen’ klein, maar fijn. De publicatie is rijkelijk geïllustreerd met de meest prachtige afbeeldingen. Zo zijn foto’s van de Amerikaanse kunstenaar Stephen Sack opgenomen die foto’s heeft gemaakt van een selectie ‘gesneden stenen’ met speciale belichtingstechnieken, sterke uitvergrotingen en samenvoegingen van overlappende opnamen. Door deze technieken is het resultaat een serie unieke foto’s die details van de collectie laat zien die met het blote oog niet zijn waar te nemen.

De publicatie is min of meer chronologisch en thematisch ingedeeld. Zo wordt gestart met een hoofdstuk over de kunstenaars, de makers van de ‘gesneden stenen’. In dit hoofdstuk wordt niet alleen aandacht besteed aan het materiaal en gereedschap dat de kunstenaars gebruikten, maar ook aan de veranderende stijl van het graveren door de eeuwen heen. Hierna volgt een hoofdstuk dat inzoomt op de eigenaars van de stenen. In dit hoofdstuk wordt aangekaart dat de stenen vaak een speciale betekenis hadden voor de eigenaren en daarmee ook iets konden zeggen over deze personen. Door een gebrek aan bronnen is het eeuwen later echter vaak lastig te achterhalen wat de betekenis of functie van de stenen was. Toch is het door aanwijzingen bij verschillende stenen deels te beredeneren. De stenen werden bijvoorbeeld gebruikt als zegel om rollen of potten te zegelen. Dit werd in het Midden Oosten al gedaan in het vijfde millennium voor Christus. Na een dipje in het gebruik beleefde het stempelen in Egypte ongeveer 2.000 voor Christus als het ware een ‘comeback’. In dit Oude Egypte was de scarabeevormige zegelsteen favoriet en werd deze gebruikt door zowel de priester als ambtenaren en de koning. Naast de praktische functie wijzen auteurs Selkit Verberk en Ben van den Bercken ook op de esthetische functie als siervoorwerp en op het gebruik als amuletten. Wat deze laatste functie betreft schreven verschillende culturen beschermende en geneeskrachtige eigenschappen toe aan gesteenten. Blauw werd bijvoorbeeld geassocieerd met vrede, wijsheid, lucht en de hemelgod Zeus-Jupiter en groen was de kleur van de vruchtbaarheid.

In het derde hoofdstuk gaan Verberk en Van den Bercken in op de verzamelaars van de stenen. Hoewel vaak wordt gedacht dat het verzamelen een relatief recent verschijnsel is, werd al sinds de oudheid verzameld. Als voorbeeld wordt de Oosterse koning Mithradates van Pontus (132-63 voor Christus) waar Plinius over vertelt opgevoerd. Deze koning was een van de eersten die ‘gesneden stenen’ en ringen verzamelde. Door dit verzamelen in de oudheid is ook de betekenis van het woord ‘dactyliotheek’ verbreed. Waar het woord eerst slechts werd gebruikt voor een verzameling ringen, kreeg het door de verzamelingen van vermogende Romeinen in de eerste eeuw na Christus een bredere betekenis. De dactyliotheek was sindsdien ook een klein luxe kistje van hout en ivoor waarin ringen of gegraveerde stenen werden bewaard. Hoewel Verberk en Van den Bercken in de lopende tekst van het boek een helder verhaal weten te schetsen en dit soort termen ook moeiteloos uitleggen, is het geen overbodige luxe dat achterin een begrippenlijst is opgenomen. Het is voor de lezer erg fijn om gemakkelijk nog even snel na te zoeken waar specifieke termen voor staan. Naast deze begrippenlijst is ook een beknopt overzicht van materialen achterin te vinden.

Dit fraaie boekje bij de tentoonstelling Pracht en precisie is ideaal voor diegenen die na het bezoeken van de tentoonstelling nog even na willen genieten van de prachtige ‘gesneden stenen’. Door de vele afbeeldingen in de publicatie is dit goed mogelijk. Daarbij is het boekje een prima introductie tot het vakmanschap van de stenen-kunstenaars uit de oudheid en de eeuwen daarna. De lezer krijgt een goed beeld van de functie en symboliek van de steensoorten en de uiteenlopende gegraveerde voorstellingen en eigenaren. Kortom, een fraai boekje bij een tentoonstelling over een bijzonder geraffineerde kunst.

Vera Weterings

De tentoonstelling Pracht en precisie. Kleine meesterwerken in steen is nog tot en met 31 december 2017 te zien in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden.