Recensent: Vera Weterings
Rembrandts naakte waarheid. Tekenen naar modellen in de Gouden Eeuw, onder redactie van Judith Noorman en David de Witt
WBOOKS i.s.m. Museum Het Rembrandthuis, Zwolle 2016
ISBN 9789462581333
Paperback met flappen, illustraties in kleur, catalogus, checklist van de tentoonstelling, notenapparaat, bibliografie, register op personen, fotoverantwoording en appendix.
184 pagina’s
€ 24,95
Rembrandts naakte waarheid
Rembrandts naakte waarheid is de middelste van een serie van drie tentoonstellingen in Museum Het Rembrandthuis die gewijd zijn aan Rembrandts onderwijspraktijk. In het voorjaar van 2015 vond de eerste plaats, namelijk Rembrandts Late Leerlingen. De derde is gepland voor 2017 en gaat over Rembrandts leerlingen Govaert Flinck en Ferdinand Bol. De tentoonstelling en het gelijknamige boek Rembrandts naakte waarheid geven een helder overzicht van de praktijk van het tekenen naar naaktmodellen in de Gouden Eeuw. In overzichtelijke hoofdstukken worden allerhande thema’s behandeld die met het onderwerp te maken hebben, zoals het veranderende schoonheidsideaal, de identiteit van de naaktmodellen zelf en de invloed die Rembrandt op zijn leerlingen had. Ook bevat het boek vier onderhoudende essays met nieuw wetenschappelijk onderzoek van internationale specialisten; gastconservator Judith Noorman, hoofdconservator van Museum het Rembrandthuis David de Witt, conservator van The Art Institute of Chicago Victoria Sancho Lobis en assistent professor van Boston University Michael Zell.
Toen in de jaren 1640 een vernieuwende groep kunstenaars in Amsterdam naar naaktmodel begon te tekenen, gebeurde dit direct in groepsverband en met regelmaat. Kunstenaars die het vrouwelijk naakt tekenenden, oefenden zich niet alleen in de correcte weergave van de anatomie, maar waren ook op zoek naar specifieke houdingen en de ideale schoonheid. Ook Rembrandt hield zich bezig met het tekenen naar naaktmodel. In zowel de tentoonstelling als de bijbehorende publicatie wordt Rembrandts werk in de historische context geplaatst en vergeleken met de naaktstudies van zijn tijdgenoten, waardoor het werk nieuwe inzichten oplevert in de werkwijze van Rembrandt. Anders dan zijn tijdgenoten gebruikte hij vaak geen modellen. Hij liet leerlingen voor elkaar poseren en gebruikte als vrouwelijk naakt vaak prostituees. Ook koos hij ervoor om de werkelijkheid zoals die was te presenteren en voldeed hij niet aan het gangbare schoonheidsideaal. Zo zijn op zijn werken tegen de heersende mode in niet zelden hangende borsten, rimpels, plooiende buiken en dijen met putten te zien. Hij kreeg veel kritiek van tijdgenoten en ontketende een stroom aan discussies over de kunst, schoonheid en vergankelijkheid. Met Rembrandts naakte waarheid wordt voor het eerst de onverbloemde manier waarop Rembrandt zijn naakten tekende bij een breed publiek onder de aandacht gebracht. In de tentoonstelling zijn ruim vijftig schilderijen, tekeningen, etsen, schetsen en boeken te zien. Hoogtepunt in de tentoonstelling zijn de uiterst zeldzame getekende naaktstudies, zoals Rembrandts Zittende naaktmodel uit The Art Institute of Chicago.
In het boek is speciale aandacht voor Rembrandts leerling Govert Flinck. Zijn leertijd in Rembrandts werkplaats en de kijk van Rembrandt op het naakt hebben een blijvende indruk op Flinck gemaakt. Dat komt duidelijk naar voren in zijn tekeningen naar naaktmodellen. Toch weet hij zich van Rembrandt los te weken en een eigen stijl te ontwikkelen waarbij hij zich vooral richtte op musculatuur en beweging. Zo toont bijvoorbeeld Zittend vrouwelijk naakt uit 1648 een vrouw in een complexe maar schijnbaar nonchalant pose: ze leunt zijdelings achterover. Daarnaast zijn de proporties van haar lichaam klassiek in hun regelmatigheid. Anders dan Rembrandt beeldde Flinck de vrouw slanker en minder expressief af. Dit maakte Flincks naakt opvallend minder levensecht, maar ook minder aanstootgevend dan dat van Rembrandt. Behalve aandacht voor de ontwikkeling in Rembrandts kunst en die van zijn leerlingen is er in het boek ook aandacht voor de naaktmodellen zelf. Wie waren zij? Zoals gezegd werden voor de vrouwelijke naaktmodellen vaak prostituees ingehuurd. Daarnaast poseerden de leerlingen van Rembrandt ook regelmatig voor elkaar. Dat het bij deze mannelijke naakten om leerlingen gaat, is vaak af te leiden uit de weinig gespierde lichamen. Ook wordt verteld over het schilderen aan de hand van modelboeken, zoals ’t Light der Teken en Schilderkonst van Crispijn de Passe (1587-1670).
Kortom, het rijk geïllustreerde Rembrandts naakte waarheid geeft een uniek beeld van de zeventiende-eeuwse naaktstudies. Het laat zien hoe controversieel Rembrandt in zijn tijd werkte door niet het schoonheidsideaal af te beelden, maar te kiezen voor de werkelijkheid met al haar oneffenheden. Ook geeft het boek een mooi inkijkje in de artistieke ontwikkeling van enkele van Rembrandts leerlingen. Voor wie geïnteresseerd is in Rembrandt of een liefhebber van zeventiende-eeuwse kunst is dit boek dan ook zeker een aanrader. Hoewel het boek prachtig geïllustreerd is, raad ik ook zeker iedereen aan de prachtige werken in het echt te bestuderen in de tentoonstelling!
Vera Weterings
De tentoonstelling Rembrandts naakte waarheid is nog tot en met 16 mei 2016 in Museum Het Rembrandthuis in Amsterdam te zien.