Atlas van historische verdedigingswerken in Nederland, T. de Kruijf e.a. (red.)

Recensent: Wouter van Dijkatlas_historische_verdedigingswerken_noord_nederland

Atlas van historische verdedigingswerken in Nederland. Groningen, Friesland, Drenthe, T. de Kruijf e.a. (red.)

Uitgeverij Matrijs, Utrecht 2013
ISBN: 978 90 5345 465 7

Hardcover, rijk geïllustreerd in kleur, met verklarende woordenlijst, noten, bron- en literatuuropgave, register van persoonsnamen en register van geografische namen
304 pagina’s
€39,95

 

Geschiedenis van de verdediging van Noord-Nederland

Wanneer er publicaties verschijnen over de geschiedenis van de verdediging van Nederland richten deze zich voornamelijk op het midden en westen van ons land. Boeken, brochures en artikelen over de Oude en Nieuwe Hollandse Waterlinie zijn legio en dat is natuurlijk niet heel vreemd, gezien de belangrijke rol die de westelijke gebieden van Nederland historisch gezien speelden op economisch en politiek gebied. Wel is het jammer dat er maar weinig aandacht is voor de rest van het land. Daar hebben de schrijvers in samenwerking met uitgeverij Matrijs en de Stichting Menno van Coehoorn wat aan gedaan. Het resultaat is deze prachtige historische atlas van verdedigingswerken die zich bezighoudt met het territorium van de huidige provincies Friesland, Groningen en Drenthe.

Het boek, waaraan een groot team van auteurs meewerkte, bestaat in feite uit twee delen. In het eerste deel wordt de politieke en militaire geschiedenis van het gebied besproken, terwijl in het tweede deel meer wordt ingezoomd op de afzonderlijke forten, schansen, kortom verdedigingswerken in iedere provincie. Na behandeling van de politieke geschiedenis volgt een verhandeling over de geografische kenmerken van elk van de gebieden. Landschappelijke kenmerken speelden immers van oudsher een belangrijke rol in de verdediging en dus inrichting van verdedigingswerken in een gebied. Inundaties speelden net als in de rest van Nederland een grote rol in de verdedigingsstrategie voor Noord-Nederland. Samen met de uitgebreide moerassen aan de oostkant van het territoir vormden ze de twee pijlers waar de Nederlandse defensie zich in deze contreien op verliet. In het tweede deel van het boek volgen de objectbeschrijvingen waarbij per provincie alle ooit bestaande verdedigingswerken uitvoerig worden besproken, van de kleinste redoute tot de meest geavanceerde vestingstad. De algemene geschiedenis van de plaats in kwestie, de historische geografie en de krijgsgeschiedenis worden hierbij op beknopte wijze samengevat. Daarbij komt nog de beschrijving van de vestingbouwkundige ontwikkeling van het object. Tevens wordt summier de huidige status van de besproken fortificaties aangestipt en wordt antwoord gegeven op de vraag of het werk heden ten dage überhaupt nog bestaat, en zo ja, of het ook te bezoeken is.

Het boek zelf ziet er prachtig uit, het is rijk geïllustreerd en de samenstellers hebben zich de nodige moeite getroost vele onbekende afbeeldingen van vroegere fortificaties boven water te krijgen. Vanwege de systematische en uitgebreide aanpak is het boek ook van grote waarde als naslagwerk, bijvoorbeeld wanneer men meer informatie zoekt over een bepaald verdedigingswerk in de regio. Via het register en dankzij de stuksgewijze behandeling van de verdedigingswerken is dergelijke informatie snel toegankelijk. Deze opzet maakt het boek helaas wel minder geschikt om van kaft tot kaft te lezen. De atlas is niet erg verhalend geschreven en de hoofdstukken met achtergrondinformatie zijn vrij droog. Daarbij nodigt de schier eindeloze reeks van opgesomde schansen en verdedigingswerken niet uit tot vlot doorlezen. Dat neemt niet weg dat zich tussen de vele weinig spectaculaire schansen en redoutes die er in de loop der jaren gestaan hebben in Noord-Nederland ook pareltjes van vestingbouwkunde in de atlas te vinden zijn. Neem bijvoorbeeld Coevorden, één van de bekendste vestingsteden van het land. De stad krijgt uiteraard een uitgebreide beschrijving mee, net zoals een andere bekend staaltje vestingbouw; Bourtange. Deze stad speelde, net zoals Coevorden, door haar strategische ligging temidden van de moerassen van Zuidoost-Groningen en Drenthe een grote rol in de verdediging van het gebied.

Grofweg zijn twee belangrijke fases van fortificatie in Noord-Nederland te onderscheiden. De eerste vond plaats tijdens de Nederlandse Opstand, toen delen van het gebied regelmatig van bezetter wisselden en er een grote activiteit was van zowel Habsburgse als van Staatse kant in het opwerpen van schansen en redoutes op strategische plaatsen in het landschap. Na de Opstand werden veel schansen, en vestingwallen van steden, verwaarloosd en verdwenen in de loop der tijd. Pas met de  komst van de Bataafse Republiek werd de fortificatie van de regio weer met grote ijver ter hand genomen toen de dreiging van een inval vanuit de Duitse staten groter werd. Halverwege de negentiende eeuw verloor het overgrote deel van de werken hun functie door de steeds sneller gaande ontwikkelingen op offensief militair gebied.

Alles bij elkaar valt het niet zwaar dit boek een positief eindoordeel mee te geven. Ondanks de soms wat stroperige tekst is de atlas een prachtige en uitputtende verzameling van nog bestaande en in de loop van de tijd verdwenen fortificaties in Noord-Nederland geworden. De objectbeschrijvingen zijn bondig en to the point en de vele afbeeldingen zijn werkelijk prachtig. De liefhebber van vestingbouwgeschiedenis of militaire geschiedenis haalt met deze publicatie dan ook gegarandeerd een aanwinst voor de boekenplank in huis.

Wouter van Dijk

Lees ook de blog over de Vestingstad Coevorden