Historische atlas van Deventer

deventerRecensent: Vera Weterings

Historische atlas van Deventer. Hanzestad aan het water, Clemens Hogenstijn

Uitgeverij Vantilt, Nijmegen 2015
ISBN 9789460042317

Gebonden, met illustraties in kleur en zwart-wit, literatuurlijst en illustratieverantwoording
80 pagina’s
€ 29,50

Historische atlas van Deventer

De Historische atlas van Deventer verscheen ter gelegenheid van het veertigjarig bestaan van de Historische Vereniging Deventer en is geschreven door dr. C.M. Hogenstijn, sinds 1977 secretaris van de vereniging. Tijdens het Historisch Festijn Deventer, dat het jubileum van de Historische Vereniging Deventer markeerde op zaterdag 10 oktober 2015, werd de Historische atlas van Deventer gepresenteerd. Het eerste exemplaar werd toen door Hogenstijn aangeboden aan Andries Heidema, de burgemeester van Deventer.

De Atlas is onderdeel van een reeks atlassen waarvan Uitgeverij SUN in 2003 de eerste uitbracht: de Historische Atlas van Nijmegen. Toen deze atlas goed werd ontvangen, was dat het begin van een historische atlassenserie. Na Nijmegen volgden historische stedenatlassen van onder andere ’s -Hertogenbosch, Rotterdam, Utrecht, Den Haag en Groningen. In de loop der jaren is de serie overgenomen door de Nijmeegse uitgeverij Vantilt die de serie aanvulde met publicaties over historische regio’s zoals Kennemerland en Rivierenland en steden zoals Dordrecht, Delft, Zutphen en ook Deventer.

De atlas is chronologisch opgebouwd en neemt de lezer mee door een geschiedenis van duizenden jaren. Ze vertelt over de prehistorie, de oudste nederzettingen, de komst van het christendom en de invallen van Vikingen. Ook gaat ze in op de betekenis van jaarmarkten en Deventer als Hanzestad. Echter niet alleen de stad Deventer wordt behandeld, ook de omringende gebieden zoals de voormalige gemeenten Bathem en Diepenveen die heden ten dage tot de gemeente Deventer behoren worden beschreven.

“Deze atlas beoogt de ontwikkeling van de stad door de tijd te verklaren, ook in relatie met haar omgeving.” (p. 5)

Dat belooft Hogenstijn in zijn woord vooraf en dat maakt hij ook waar in de atlas. Aan de hand van kaarten en aanvullend beeldmateriaal is niet alleen goed in beeld te brengen hoe de stad zich door de eeuwen heen ontwikkelde, maar ook gemakkelijker een verklaring voor deze veranderingen te geven. Hoewel de auteur zo veel mogelijk heeft geput uit authentiek kaartmateriaal was dit voor de oudst behandelde periode niet voorhanden. Hier heeft hij gekozen voor nieuw getekende kaarten die de tekst op een aangename manier ondersteunen. Vanaf de zestiende eeuw is wel gebruik gemaakt van authentiek materiaal. Zo is gebruik gemaakt van kaarten van Jacob van Deventer, ‘keizerlijk-koninklijk geograaf van Karel V, en Joannes van Doetecum. Allebei deze heren behoren tot de oudste cartografen die banden hebben met Deventer, kaarten van hun hand mochten dan ook niet ontbreken in een dergelijke atlas. Daarnaast zijn er verder ook stadsplattegronden, kaarten van het krijgsbedrijf met de vestingwerken, topografische kaarten, kadasterkaarten en foto’s in de atlas te vinden. Juist de mengeling van dit materiaal geeft een helder beeld van de stad door de eeuwen heen en vult de tekst goed aan.

Hogenstijn is er in zijn Historische atlas van Deventer in geslaagd een evenwichtig beeld van de geschiedenis van Deventer en omgeving te schetsen. Anders dan andere atlassen in de serie heeft hij de verschillende te behandelen tijdsvlakken op een evenwichtige manier over de atlas verdeeld. In bijvoorbeeld de Historische atlas van Delft ligt veel nadruk op de twintigste eeuw. Ook Hogenstijn behandeld deze periode, maar zorgt er voor dat deze niet de overhand krijgt in zijn atlas. Niet te vermijden twintigste-eeuwse onderwerpen die ook in deze atlas aan bod komen zijn de bezettingstijd, de wederopbouw en stadsherstel.

Er is voldoende aandacht voor de oudere en naar mijn mening meer tot de verbeelding sprekende eeuwen. Deventer is een van de oudste middeleeuwse steden van Nederland. Door zijn locatie op een kruispunt van land- en waterwegen is het door haar jaarmarkten vele jaren een stad van Europese allure geweest met grote welvaart. Ook Deventers prominente plaats in het Hanzeverbond bracht veel economische voordelen. Toen het economisch zwaartepunt in de zeventiende eeuw verschoof naar de Hollandse steden bleef Deventer een regionaal verzorgingscentrum met een groot achterland. Er is in de atlas ook veel aandacht voor haar voortrekkersrol in de patriottentijd (1780-1787) en de ontwikkeling van vestingwerken. Zo vertelt Hogenstijn niet alleen over het ontstaan van de vestingwerken en de eerste ontwerptekeningen van Adriaan Antonisz van Alkmaar uit 1595, maar ook over de ontmanteling en herbestemming in de negentiende eeuw. In april 1874 werd met de Vestingwet  bepaald dat steden die nog vestingwerken bezaten, deze mochten ontmantelen. Voor Deventer betekende dit dat een deel van de voormalige vestinggronden werd omgevormd tot wandelpark.

De atlas zit boordevol herkenningspunten voor mensen uit de omgeving van Deventer, maar ook vol leuke wetenswaardigheden die zelfs mensen uit de regio zullen verrassen. Dit maakt de atlas niet alleen interessant voor inwoners van stad en regio, maar voor geschiedenisliefhebbers in het algemeen. Zelf vond ik het hoofdstuk over de industriële revolutie erg plezierig om te lezen. In dit hoofdstuk kwam namelijk de opkomst van de fabrieken in de stad aan bod en de rijke variatie aan producten die beeldbepalend werden voor de stad; van de koek van Bussink tot de katoentjes van Ankersmit en van de vleeswaren van Hunink en Stegeman tot de bedden van Auping.

Al met al brengt de Historische atlas van Deventer de geschiedenis van stad en omgeving op prachtige wijze in kaart. De opbouw van per periode of onderwerp twee bladzijden tekst met aanvullend beeldmateriaal maken het een boek dat je gemakkelijk even doorbladert en waaruit je vervolgens een paar hoofdstukken leest. Het is een erg mooie aanvulling in de historische atlassen reeks van Vantilt, een ideale publicatie om het veertigjarig bestaan van de Historische Vereniging Deventer te vieren!

Vera Weterings