De Grote of Sint-Laurenskerk viert in 2018 zijn vijfhonderdjarig bestaan. De aftrap van 2018-jubileumjaar werd vrijdag 16 februari gegeven op het Canadaplein met een speciale lichtshow die geprojecteerd werd op de Grote Kerk. Ook werd dat weekend de tentoonstelling Ruysdael en Saenredam in Alkmaar. Meesterwerken van de Grote Kerk in het Stedelijk Museum Alkmaar geopend.

Tijdens de aftrap op vrijdag 16 februari kwam de geschiedenis van vijf eeuwen Grote Kerk op bijzondere wijze tot leven in een magisch schouwspel met licht en geluid. Peter Blaauboer, directeur van de Grote Kerk over de show: "de kerk vertelt wat er in die vijfhonderd jaar is gebeurd in haar omgeving. Met projectie en laserlicht. Groots en indrukwekkend." En dat was het, maar liefst 1.200 toeschouwers keken van 19.00 uur tot 19.30 uur naar het schitterende schouwspel op het Canadaplein. De van origine Alkmaarse zangeres Giovanca gaf de Grote Kerk haar eigen stem en zo vertelde de kerk over wat zij de afgelopen 500 jaar gezien had. Van de beeldenstorm tot de Victorie, de aanleg van het kanaal en het winnen van de landstitel door AZ. Met behulp van prachtige projecties, muziek en geluidseffecten kwam de geschiedenis van de stad in een half uur tot leven. De show werd afgesloten met een optreden van zangeres Giovanca en een lokaal popkoor.

Met de lichtshow op het Canadaplein werd een ode aan de Grote Kerk gebracht en het jubileumjaar geopend, de tentoonstelling Ruysdael en Saenredam in Alkmaar brengt ook een ode aan de Grote kerk. Alkmaars Grote Kerk is gedurende zijn bestaan door diverse kunstenaars geportretteerd, zo ook door Salomon van Ruysdael en Pieter Saenredam. Ruysdael schilderde enkele gezichten op de Grote Kerk van buitenaf en Saenredam schilderde en tekende het interieur van de kerk een aantal keren. Stedelijk Museum Alkmaar bezit van oudsher een groot kerkinterieur van Saenredam en kon vorig jaar ook het vroegste van Ruysdaels stadsgezichten verwerven. De portretten van de kerk door Ruysdael en Saenredam vormen de kern van een bijzondere tentoonstelling rondom Alkmaars Grote Kerk. Het jubileum van de kerk is ook aanleiding om aandacht te besteden aan het hedendaagse beeld en de hedendaagse betekenis van de kerk. Het museum heeft daarom fotografen Hans van der Meer en Karin Borghouts de opdracht gegeven een hedendaagse visie op de Grote Kerk en Alkmaar te geven.

Borghouts over haar opdracht: “al lang bewonder ik Pieter Saenredam. Hij gaf binnenruimtes met grote precisie in een heldere compositie weer. Het was een spannende uitdaging om fotografisch in zijn voetspoor te treden. (…) Mensen breng ik in beeld als acteurs in een theater. Ze zijn klein om de grootsheid van de Grote Kerk te benadrukken, net als bij Saenredam.” Fotograaf Van der Meer heeft zich verdiept in Ruysdael: “al vijfhonderd jaar valt er ieder moment van de dag een ander licht op de kerk. Ruysdael moet dat ook hebben gezien. Dat vind ik een ontroerende gedachte.”

Het openingsstuk van de tentoonstelling is een bedelstuk, een schilderij dat werd gemaakt om mensen in de tijd dat de Grote Kerk werd gebouwd te laten zien hoe de kerk eruit zou komen te zien en hen aan te sporen een financiële bijdrage te doen. Het is het allereerste schilderij van de Grote Kerk en meteen een bijzonder stuk. Het werk is namelijk van de hand van verschillende kunstenaars. Aanvankelijk was het namelijk een rechthoekig schilderij dat de kerk toonde zonder torens. Later is het werk door een tweede kunstenaar vergroot en schilderde hij een grote klokkentoren en een vieringtoren erbij. Hierdoor heeft het werk een bijzondere vorm gekregen.

Ter voorbereiding op de tentoonstelling werd een imposant schilderij van het interieur van de Grote Kerk onderzocht, dat uiteindelijk ook van de hand van verschillende kunstenaars bleek te zijn. Het ging om een schilderij waarvan in 1910 werd ontdekt dat het sterke overeenkomsten vertoont met twee tekeningen van Pieter Saenredam in de collectie van het Weense Albertina Museum. Sindsdien werd het doek aan deze meester toegeschreven. Nader onderzoek wees uit dat er verschillende handen aan gewerkt hebben. Hoewel er typische kenmerken van Saenredam in het werk te vinden zijn, wijken sommige delen hiervan af. De wanden van de Grote Kerk zijn leeg en wit en toch niet saai door de toefjes roze en geel en de korte, levendige penseelstreken. Dat is typisch Saenredam, de gewelven en wapenborden zijn daarentegen in een afwijkende stijl uitgevoerd: de penseelstreek is daar langer en gladder, de kleuren zijn harder en de uitwerking is stijver. Dit valt mogelijk te verklaren uit de these dat dit doek de laatste opdracht was van Saenredam; hij begint aan het doek, maar sterft als het nog niet af is. De opdrachtgever kan vervolgens een andere kunstenaar hebben gevraagd om het werk te voltooien. Op de tentoonstelling is dit Alkmaarse werk voor het eerst samen met de twee verwante tekeningen uit het Weense museum te bewonderen.

Het werk van Pieter Saenredam (1597-1665) kenmerkt zich door bestaande gebouwen als onderwerp. Ter voorbereiding op zijn stukken maakte hij op zijn schilderijen eerst opmetingen en situatietekeningen van de desbetreffende architectuur. In zijn tijd was deze aanpak zeer vernieuwend. Op de werken van Saenredam vinden we verschillende kerken uit Utrecht en zijn woonplaats Haarlem terug, maar ook de Alkmaarse Grote Kerk heeft zijn belangstelling gewekt. In de jaren dertig en zestig van de zeventiende eeuw maakte hij er verschillende tekeningen en schilderijen van.

Ook de Haarlemse landschapsschilder Salomon van Ruysdael (1600/1603-1670) had een bijzondere band met Alkmaar. Zo woonde zijn broer Pieter de Gooyer er sinds 1620 aan de Langestraat 20 en trouwde Pieters dochter in 1664 met Salomons zoon. Ruysdael had dan ook redenen genoeg om de stad te bezoeken en maakte diverse gezichten op Alkmaar waarbij hij flink wat artistieke vrijheid nam. Zo verplaatste hij gebouwen of liet hij ze weg, maar de Grote of Sint-Laurenskerk was altijd herkenbaar in beeld. Het vroegst bekende schilderij van Ruysdael waarop hij de Grote Kerk afbeeldt, dateert uit 1644. Hoewel Ruysdael de werkelijkheid vaak vermengde met zijn fantasie, is dit schilderij een uitzondering: de stad is weergegeven hoe hij was. Om de kerk stonden kloosterkapellen, rechts die van het Oude Hof, met spitse toren en vooraan de kapel van het Middelhof, met een ooievaarsnest. Die artistieke vrijheid is wel te zien in zijn derde schilderij met de Grote Kerk; hier verplaatst hij de kapel van het Middelhof – met het ooievaarsnest nog altijd op de toren – iets naar het oosten waardoor hij een mooi ritme creëert van hoge en lage elementen in het stadsprofiel.

Naast de tentoonstelling in het museum organiseren zo´n 25 Alkmaarse organisaties in 2018 activiteiten, zo ook de kerk zelf. De kerk huisvest immers verschillende meesterwerken, waaronder de beroemde gewelfschildering ‘Het Laatste Oordeel’ van Van Oostsanen, schilderingen van Caesar van Everdingen en het bijzondere Van Hagerbeer/Schnitgerorgel. Het altaarstuk van Maarten van Heemskerck, speciaal vervaardigd voor de kerk, is na de reformatie naar Linköping (Zweden) verhuisd. De zijluiken worden in het kader van dit jubileum voor één keer naar Alkmaar teruggebracht. Ze zijn in de kerk te zien vanaf 15 april 2018. Kortom, er is dit jaar genoeg te doen in Alkmaar om de verjaardag van de Grote Kerk te vieren.

Vera Weterings

De tentoonstelling Ruysdael en Saenredam in Alkmaar. Meesterwerken van de Grote Kerk is tot en met 10 juni 2018 in het Stedelijk Museum Alkmaar te bezoeken.