Barbaren en wijsgeren

Stilleven met oesters van Jan Jansz. van de Velde (ca. 1650)

In mijn blog van vorige week was het watertanden bij de smakelijke stillevens van de tentoonstelling Slow Food. Niet alleen in het Mauritshuis zijn momenteel voedselstillevens te bewonderen, maar ook in het Frans Hals Museum in Haarlem, de stad waar veel kunstenaars die voedselstillevens vervaardigden zich bevonden. Of het nu een ‘ontbijtje’ is of een oestermaaltijd zoals hier, vaak staat er een porseleinen bord of kom op tafel. De alledaagse manier waarop Nederlanders met Chinees materiaal in aanraking kwamen vormde de basis voor de unieke beeldvorming over China in de Gouden Eeuw. Waarom wijs ik hier op? Omdat er in het Frans Hals Museum sinds afgelopen weekend een tentoonstelling te bekijken is waarin de wederzijdse beeldvorming van Chinezen en Nederlanders in de Gouden Eeuw in beeld wordt gebracht.

Detail: Een Nederlander met zijn kind en dienaar van Zhang Rulin (1738)

Made in China is niet weg te denken uit onze hedendaagse maatschappij. Het beeld van het land is echter minder concreet. De Chinese tradities, staatsvorm, literatuur en filosofie zijn niet altijd even makkelijk in te passen in het Westerse wereldbeeld. Deze situatie is vergelijkbaar met de zeventiende eeuw, toen Chinese producten voor het eerst een alledaags onderdeel van Nederlandse huishoudens werden en rijk geïllustreerde boeken over China ongekend populair bleken. Tegenwoordig kijken veel Europeanen net als in de Gouden Eeuw met een mengeling van verbazing en bewondering naar China. Tegelijkertijd botste nieuwe kennis vaak met oude aannames. Stereotypes over China bleven stug overeind: vele zelfs tot op de dag van vandaag. In China zelf was sprake van een vergelijkbare dynamiek die terug te voeren is op de eerste ontmoetingen met Nederlanders. De Nederlanders wekten op hun beurt verwondering. Schilder Zhang Rulin beschreef Nederlanders als volgt:

“De roodharige barbaren hebben diepe ogen en lange neuzen, met vuurrode haren, wenkbrauwen en baarden, voeten van veertig centimeter, en enorme lichamen. Maar ze zijn niet bedreven in de kunst van het oorlogvoeren en ze moeten op hun schepen en kanonnen vertrouwen. Hun klokken, musketten, degens, zwaarden en telescopen zijn de beste in het westen.”

In het Frans Hals Museum in Haarlem is momenteel de tentoonstelling Barbaren & Wijsgeren te zien waarin de veelzijdige culturele uitwisseling in de Gouden Eeuw wordt belicht. Voor de tentoonstelling werd samengewerkt met prof. dr. Thijs Weststeijn (Kunstgeschiedenis, Universiteit Utrecht). Hij werkte aan de tentoonstelling in het kader van zijn VIDI-project ‘The Chinese Impact. Images and Ideas of China in the Dutch Golden Age’, waarin hij onderzoek doet naar de wederzijdse beeldvorming over China en de Lage Landen in de zeventiende eeuw.

Zelfs het Nederlands treurspel werd beïnvloed door onze banden met China. Zo schreef Joost van den Vondel Zungchin of Ondergang der Sineesche Heerschappye. Een treurspel over de val van de keizerlijke Ming-dynastie, in 1644, nadat zij meer dan driehonderd jaar geregeerd had. Het is de enige keer, dat hij een onderwerp uit zijn eigen tijd in een treurspel behandelt. Tijdens het openingsweekend van de tentoonstelling, het kunstweekend Haarlemse Lente, speelde Theatergroep Kwast een korte scène uit dit treurspel.

Wijsgeren & barbaren, Frans Hals Museum

De tentoonstelling Barbaren en Wijsgeren is de eerste tentoonstelling in het Frans Hals Museum die past bij de nieuwe visie van het museum. Met die visie focust het museum zich niet zozeer alleen op de Gouden Eeuw in Haarlem en Nederland, maar zet ze dit nationalistische perspectief om naar een werelds perspectief waarbij ook Nederland als koloniale grootmacht en handelsnatie in de Gouden Eeuw beter tot zijn recht kan komen. In deze eerste tentoonstelling is gekozen om de wederzijdse beeldvorming over China en Nederland centraal te stellen. Later dit jaar zal in de tentoonstelling Global Table de nadruk liggen op de wereldse producten die in de Gouden Eeuw al voorhanden waren. Terugkomend op de huidige tentoonstelling is het opvallend dat China destijds al in de alledaagse Nederlandse cultuur aanwezig was, terwijl dat in de rest van Europa nog niet het geval was. Zo is wat betreft materiële cultuur Chinees porselein, oftewel Delfts blauw, veel terug te vinden, maar ook delftsblauwe tegels. Zelfs in de krant werd geregeld gepubliceerd over China.

Wie vandaag de dag door de gangen van het Frans Hals Museum loopt, wordt op meerdere plekken in het gebouw geconfronteerd met de verbeeldingen door Nederlanders van China uit de Gouden Eeuw. Neem bijvoorbeeld de tingeglazuurde tegels die als plinten en wanden deel uitmaken van het pand en naast oer-Hollandse taferelen ook Chinese hoogwaardigheidsbekleders en pagodes verbeelden. Veel van deze tegels zijn gebaseerd op het reisverslag van Johan Nieuhof, zijn boek was populair omdat de illustraties ‘naar ‘t leven in Sina’ getekend zouden zijn.

In werkelijkheid is dit niet het geval en had de uitgever van alles aan de tekeningen toegevoegd en aangepast, en de tegelschilders deden dat later nog een keer. Het zijn ook die decoratieve aanpassingen die de uitgever maakte die er voor zorgden dat de pagode in Kew Gardens in Londen niet gebaseerd is op de pagode uit China, maar op een prent uit het boek van Johan Nieuhof. Het is zelfs zo dat de originele pentekening van Johan Nieuhof nog zeven verdiepingen toont in plaats van acht, Chinezen hielden van ongelijke aantallen, maar de uitgever vond het nodig om op de afbeelding een extra verdieping aan de pagode toe te voegen. Aangezien het boek van Nieuhof in Europa zeer populair was en in verschillende talen werd vertaald, gebruikten vele kunstenaars en architecten de beelden als inspiratie voor hun eigen werk, zo ook Sir William Chambers die de Great Pagoda in Kew Gardens in Londen ontwierp.

Barbaren en wijsgeren laat bezoekers kennismaken met de verrassende wereld van verbazing en bewondering van Chinezen en Nederlanders in de Gouden Eeuw. Zowel de culturele uitwisseling als de stereotypes daarvan worden in de tentoonstelling uitgelicht, waardoor je achter verrassende wetenswaardigheden komt. Hoewel het een tentoonstelling boordevol kunst is, is er ook veel historisch materiaal te bewonderen en krijg je als bezoeker een unieke geschiedenisles. Tot slot zijn de zalen gedecoreerd met werken van de Haarlemse hedendaagse kunstenaar Hans van Bentem. Komt dat zien!

Vera Weterings

De tentoonstelling Barbaren en Wijsgeren: Het beeld van China in de zeventiende eeuw is van 25 maart tot en met 20 augustus 2017 te bezoeken in het Frans Hals Museum.