Waarschijnlijk wel het beroemdste verdedigingswerk van Nederland is de Hollandse Waterlinie. Wel is het enigszins misleidend om van verdedigingswerk te spreken aangezien de linie bestond uit een veelvoud van forten, schansen en vestingsteden, die bij dreigend gevaar met elkaar verbonden zouden worden door een kunstmatig onder water gezette strook land.

Al ten tijde van de Nederlandse Opstand, ofwel Tachtigjarige Oorlog, waren er plannen voor een geavanceerde verdedigingslinie met behulp van de natuurlijke Nederlandse bondgenoot; het water. Uiteindelijk zou het tot de tweede helft van de zeventiende eeuw duren voordat de Oude Hollandse Waterlinie, zoals we hem nu kennen, in gebruik genomen kon worden. Toen tijdens het Rampjaar 1672 Michiel de Ruyter de Frans-Engelse vloot van de Nederlandse kust verjoeg en de Duitse bisschoppen rondploeterden in de zompige moerassen van Drenthe was het de Waterlinie die de grootste dreiging diende te keren; het Franse leger.

Het Franse leger onder Zonnekoning Lodewijk de Veertiende gold destijds als het sterkste leger van Europa en telde ten tijde van de inval in Nederland het mythische aantal van meer dan 100.000 soldaten. De vliegensvlugge opmars van de Fransen zorgde voor grote paniek en binnen de kortste keren stonden de Fransen voor de in allerijl in gereedheid gebrachte Waterlinie. Deze Oude Hollandse Waterlinie liep van de vestingsteden Muiden en Weesp in het Noorden in Zuidelijke richting ten westen van Utrecht  via Woerden richting Gorinchem en Woudrichem. Daar sloot het geïnundeerde gebied aan op de moerasdelta van de Biesbosch en vormde op deze wijze een natuurlijke barrière op weg naar Holland en daarmee het hart van de Republiek.

Ondanks een kleine tegenslag bij Woerden, waar de Fransen vanwege de vorst de linie tijdelijk over wisten te steken en in het voorbijgaan Bodegraven en Zwammerdam brandschatten, was de linie boven verwachting succesvol en maakte de Nederlandse regering er na afloop van de oorlog met Frankrijk haar primaire verdedigingslinie van. Na de Napoleontische oorlogen werd de linie fors gemoderniseerd. De ligging werd naar het oosten verplaatst zodat ook Utrecht beschermd zou worden en de verdedigingswerken werden aan de eisen van de moderne oorlogsvoering aangepast. Uiteindelijk zou deze zogeheten Nieuwe Hollandse Waterlinie nooit getest worden op effectiviteit, wel werd ze drie keer in staat van gereedheid gebracht. De eerste keer tijdens de internationale spanningen die de Frans-Duitse oorlog van 1870-1871 met zich meebracht, de tweede maal in de Eerste Wereldoorlog en de derde keer in de aanloop naar de Duitse inval. Tegen die tijd hadden veel forten hun functie al verloren, ingehaald door de moderne oorlogvoering. Het definitieve failliet van de linie werd duidelijk op 10 mei 1940 toen massaal Duitse luchtlandingstroepen, niet gehinderd door natte voeten, achter de linie gedropt werden. De grootscheepse inzet van vliegtuigen met de komst van de nieuwkomer op het oorlogstoneel, het luchtwapen, maakte van het indrukwekkende geheel van forten, stellingen en schansen in één klap een archaïsch anachronisme.

Wouter van Dijk

Wie meer te weten wil komen over de geschiedenis van de Hollandse Waterlinie kan een kijkje nemen op de volgende websites:

http://www.hollandsewaterlinie.nl/

http://www.oudehollandsewaterlinie.nl/

http://www.waterlinieopdekaart.nl/

Over de linie is veel geschreven, een mooi overzichtswerk is 'Sterk Water. De Hollandse Waterlinie' van Chris Will.

Ook is meer informatie beschikbaar bij historische centra in de omgeving van de linie, zoals het RHC Vecht en Venen, het RHC Rijnstreek en Lopikerwaard of bijvoorbeeld het Regionaal Archief Gorinchem.