Dit jaar is het 75 jaar geleden dat er een einde kwam aan de Tweede Wereldoorlog. Toch neemt de belangstelling voor de archieven over de oorlog nog elk jaar toe. Het Nationaal Archief bewaart met zo’n negen kilometer documenten de grootste hoeveelheid oorlogsarchieven van Nederland. Dit zijn de meest geraadpleegde archieven uit de collectie. Daarom stelt het Nationaal Archief deze archieven centraal in de tentoonstelling De oorlog die bleef.

Eén van de meest geraadpleegde en het grootste archief over de Tweede Wereldoorlog in Nederland is het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR). In dit archief bevinden zich dossiers van personen die verdacht werden van collaboratie met de Duitsers. Het archief is eigenlijk opgebouwd uit een heleboel kleine archieven van instellingen verbonden aan de bijzondere rechtspleging. Die instellingen zijn al tijdens de oorlog door de Nederlandse regering in Londen bedacht omdat men bang was dat de bevrijding zou uitlopen op een bijltjesdag, waarbij de berechting van collaborateurs door het Nederlandse volk in eigen handen zou worden genomen. Om de berechting in goede banen te leiden werd een rechtssysteem bedacht. Er werden onder andere speciale opsporingsdiensten opgericht en er kwamen speciale officieren van justitie en tribunalen voor de berechting van onvaderlandslievend gedrag, zoals lidmaatschap van de NSB, en vijf bijzondere gerechtshoven voor de berechting van misdrijven zoals verraad. Na de Tweede Wereldoorlog ondergingen ruim 300.000 Nederlanders de zogeheten bijzondere rechtspleging. Het Centraal Archief Bijzondere rechtspleging (CABR) is de neerslag van dit rechtssysteem. Hierin zijn zowel de dossiers van de lokale opsporingsdiensten als de dossiers van het openbaar ministerie, de tribunalen, de bijzondere gerechtshoven en de bijzondere raad van cassatie terug te vinden.

Voor de tentoonstelling zijn archiefstukken uit de meest omvangrijke oorlogsarchieven gebruikt, het CABR en het Nederlandse Rode Kruis. Aan de hand van archiefstukken uit deze collecties krijgen bezoekers een inkijkje in persoonlijke geschiedenissen. Wanneer je de tentoonstelling binnen wandelt krijg je eerst een gordijn vol bevrijdingsbeelden te zien, kleurig en vrolijk. Eenmaal door dit gordijn naar binnen gewandeld wordt men omgeven door rijen archiefdozen en zijn er verschillende hoekjes gecreëerd die elk een ander thema van de nasleep van de oorlog belichten.

De tentoonstelling is verdeeld in vier thema’s waarbij telkens een aantal personen centraal staat: berecht, beroofd, vermoord en vermist en ontheemd. In het thema berecht is een minirechtszaal nagebouwd vanwege de zaak van journalist Max Blokzijl. De propagandist hield tijdens de oorlog wekelijks een nationaal-socialistisch praatje op de radio en had na de oorlog de bedenkelijke eer de eerste ter dood veroordeelde Nederlander te zijn. Blokzijl stierf op basis van dertien citaten, nog vóór NSB-leider Anton Mussert. Terecht, of was hier sprake van vergelding op een bekende Nederlander?

Een ander verhaal wordt verteld in het thema beroofd. Het is het verhaal van de kille ontvangst van David Simons en zijn gezin in Den Haag. Simons had in de oorlog een aantal jaren in een concentratiekamp gezeten en weigerde na de oorlog erfpacht en straatbelasting te betalen over de jaren dat hij in een concentratiekamp zat. Verbeten voerde hij rechtszaken tot de Hoge Raad aan toe. En verloor. Pas onlangs stortte de gemeente het bedrag terug op de rekening van zijn erfgenamen.

Naast dit soort aangrijpende verhalen gaat de tentoonstelling ook over het onderzoek dat nog steeds op de studiezaal wordt gedaan naar oorlogsgeschiedenis. In de tentoonstelling zijn interviews te zien met mensen die in het archief op zoek gingen naar wat er in de oorlog met hun familie is gebeurd. Ook is er aandacht voor de beperkte openbaarheid van veel oorlogsarchieven. Al met al laten archiefdocumenten, foto’s en andere objecten de aangrijpende persoonlijke geschiedenissen van de nasleep van de oorlog zien. De bevrijding was immers voor velen alles behalve feestelijk. Wie de tentoonstelling bezoekt, zal ook begrijpen dat de titel goed gekozen is. De oorlog die bleef…

Vera Weterings

De tentoonstelling De oorlog die bleef is nog tot en met 20 juni 2021 te zien in het Nationaal Archief in Den Haag.