Recensent: Wouter van Dijk
Digitizing Medieval Manuscripts. The St. Chad Gospels, Materiality, Recoveries, and Representation in 2D & 3D, Bill Endres
Arc Humanities Press, Leeds 2019
ISBN: 9781942401797
Hardcover
120 pagina's
€69,00
Digitalisering
Digitalisering is niet meer weg te denken uit de hedendaagse werkpraktijk van collectiebeherende instellingen. Of het nu gaat om archiefdiensten die grootscheeps genealogische bronnen digitaal doorzoekbaar maken voor stamboomonderzoekers, of om universiteitsbibliotheken die manuscriptcollecties digitaliseren voor een publiek van wetenschappelijke onderzoekers. De bron in kwestie binnen het bereik brengen van een grotere groep geïnteresseerden is het hoofddoel. Dat digitalisering meer behelst dan het simpelweg fotograferen van een stuk om de tekstuele inhoud te ontsluiten wordt duidelijk uit dit boek van Digital Humanities-onderzoeker Bill Endres. Daarbij kan digitalisering op tal van manieren bijdragen aan méér dan tekstueel onderzoek naar deze bronnen.
Technische mogelijkheden
Endres analyseert in zijn boek de materialiteit van middeleeuws handschriften en hoe die zich verhoudt tot digitale reproductiemogelijkheden. Specifiek baseert hij zijn waarnemingen op het onderzoek dat hij gedaan heeft naar de achtste-eeuwse St. Chad Gospels, een handschrift dat bewaard wordt in de kathedraal van Lichfield, Engeland. De eerste hoofdstukken van het boek richten zich voornamelijk op de verschillende manieren waarop digitale technieken het mogelijk maken de vele materiële elementen van een middeleeuws handschrift te vangen in beeld. Dat dit veel verder gaat dan een juiste weergave van kleuren of een behoorlijke scherpte, wordt duidelijk wanneer Endres over de mogelijkheden van Multispectral Imaging (MSI) en Reflectance Transformation Imaging (RTI). Waar MSI door gebruik van verschillende kleurruimtes slecht leesbare tekst beter leesbaar kan maken, is het met RTI mogelijk de oppervlakte van een object zeer gedetailleerd te onderzoeken. Op die manier worden raseringen (van perkament weggeschraapte letters), haarfollikels in het perkament, pigmentverhogingen (denk aan versieringen) en zelfs het zogenaamde dry point writing zichtbaar. Dit schrijven zonder inkt werd soms gedaan om een nieuw gesneden pen uit te proberen maar is logischerwijs met het blote oog nauwelijks waarneembaar. RTI heeft Endres al aan heel wat voorheen onzichtbare Angelsaksische namen in het manuscript geholpen, van zowel mannen als vrouwen. Een aanwijzing die er misschien op duidt dat er meer vrouwen bij manuscriptproductie waren betrokken dan tot nu toe wordt aangenomen.
Menselijke interactie
In het tweede deel van het boek buigt de auteur zich over meer filosofische vragen met betrekking tot de digitalisering van dergelijke manuscripten, die voor de gemeenschappen waar zij bewaard worden nog altijd als heilige objecten gekoesterd worden. Niet zozeer vanwege de inhoud van hun perkamenten folio’s, maar vanwege de ontstaanscontext en religieuze betekenis die ze voor de gemeenschap hebben. In het laatste hoofdstuk beschouwt Endres de mogelijkheden om benadering via virtual reality mogelijk te maken. Doorheen het boek waarschuwt hij er echter voor om gedigitaliseerd materiaal als vervanging van de primaire bron te zien. Een neiging die ook bij archiefdiensten in de dagelijkse praktijk waarneembaar is, bijvoorbeeld waar het de inzage van gedigitaliseerde stukken betreft.
Bezint eer ge vervangt
Waar wij archivarissen gekscherend weleens plegen te zeggen dat we werken voor de eeuwigheid, is het goed om eens bewust na te denken over wat dat eigenlijk betekent, ook waar het substitutie betreft. Natuurlijk zijn er weinig archiefstukken in een depot te vinden die zo’n krachtig religieus-cultuurhistorisch aura hebben als een middeleeuws handschrift als de St. Chad Gospels. Maar veel van wat Endres schrijft over de materialiteit van archiefobjecten en wat die materiatliteit onderzoekers of geïnteresseerden in de toekomst kan vertellen over herkomst, ontstaan of historische context in het algemeen, is ook toepasbaar op meer prozaïsche archieven. Neem bouwdossiers, die op veel plaatsen gretig worden vervangen door digitale afbeeldingen. Zoals gelaagd pigment in een geïllumineerd handschrift een wauw-effect van licht en kleur teweegbrengt als je het bekijkt, en dat wegvalt bij simpele 2D-digitalisering, zo hebben bouwdossiers meer te vertellen dan de inhoud van de pagina’s tekst. Of het nu gaat om de materialiteit van calques, blauwdrukken of bijvoorbeeld doorslagpapier die allen meer vertellen over de maatschappelijke en historische context waarin ze gecreëerd zijn dan we uit de digitale afbeeldingen kunnen opmaken. Materialiteit is een wezenlijk onderdeel van de menselijke waarneming, door het vervangen van die materialiteit door een digitaal substituut beperk je die waarneming. De stimulans om daar eens over na denken alleen al maakt dit een interessant boek voor onze beroepsgroep.
Wouter van Dijk