Recensent: Vera Weterings

5 eeuwen Nederland. Op weg naar vrijheid en gelijkheid, Paul Brood, Ron Guleij en Arjan Poelwijk

WBOOKS i.s.m. Nationaal Archief, Zwolle/Den Haag 2018
ISBN 978-94-625-8279-8

Gebonden, met illustraties in kleur
176 pagina’s
€ 29,95

Historische atlas NL. Hoe Nederland zichzelf bijeen heeft geraapt, Martin Berendse en Paul Brood

WBOOKS i.s.m. Nationaal Archief, Zwolle/Den Haag 2019
ISBN 978-94-625-83177-7

Gebonden, met illustraties in kleur
208 pagina’s
€ 29,95

De Nederlandse geschiedenis in perspectief

Archieven geven ons inzicht in het verleden. Achter vrijwel elk archiefstuk gaat een verhaal schuil. Dat zijn verhalen over afkomst en familie; over geboorte en dood; over armoede of rijkdom; over macht en onmacht. De verhalen uit het verleden informeren, amuseren en inspireren. Daarom komen tal van onderzoekers met de meest uiteenlopende vragen naar het archief. Welke rechten hadden de inwoners van het vroegere Nederland? Hoe zag Nederland er überhaupt uit? Onderzoeksonderwerpen te over. Als archiefmedewerker krijg je dan ook de meest uiteenlopende vragen en is het jouw taak om te helpen bij het vinden van de juiste bronnen en de vertaalslag te maken van het onderzoeksterrein naar de juiste archieven. De nodige historische kennis van ons land komt dan goed van pas. De afgelopen jaren zijn twee publicaties verschenen die de Nederlandse geschiedenis op een toegankelijke wijze voor het voetlicht brengen aan de hand van archiefstukken – ieder met hun eigen invalshoek. De Historische atlas NL focust op de vorming van het huidige Nederlandse grondgebied en 5 eeuwen Nederland legt de nadruk op de geschiedenis van het Nederlands burgerschap.

Franse erfenis

Allebei de boeken nemen de lezer in vogelvlucht mee door de Nederlandse geschiedenis. Voor de Historische atlas van NL worden als sleuteldocumenten voor de wordingsgeschiedenis van het onafhankelijke Nederland genoemd een defensie-unie (Unie van Utrecht, 1579), een ‘verlating’ (Plakkaat van Verlatinge, 1581), een ‘bestand’ (Twaalfjarig Bestand, 1609) en een ‘vrede’ (Vrede van Münster, 1648). Geen onafhankelijkheidsverklaring dus. Desalniettemin neemt het Plakkaat van Verlatinge in de internationale grondwetsgeschiedenis wel een bijzondere plaats in omdat er geen zestiende-eeuws document is te vinden waarin zo duidelijk wordt gesteld dat een vorst is aangesteld tot hoofd van zijn onderdanen om hen onder zijn hoede te nemen en te beschermen.

Hiernaast is in allebei de boeken aandacht voor de eerste echte Nederlandse grondwet; de staatsregeling van 1798. De latere liberale grondwet van 1848 van Thorbecke was voor een aanzienlijk deel gebaseerd op de grondwet die vijftig jaar eerder onder de Fransen tot stand was gekomen. De grondwet ademende de sfeer van de grondrechten voor het volk zoals die in het Frankrijk van 1789 waren verwoord in de Déclaration des Droits de l ‘homme et du Citoyen en vervolgens een plaats kregen in de constitutie. En hoe tegenstrijdig het ook mag klinken; de Franse overheersing heeft Nederland veel gebracht. Naast de grondwet, dankt ons land ook een gedegen overheidsorganisatie en de invoering van het belastingstelsel aan de Fransen. Bovendien werd er ten tijde van de Franse overheersing een burgerlijke stand geïntroduceerd, omdat de gemeenten verplicht werden akten van de burgerlijke stand op te maken voor geboorten, huwelijksaankondigingen en overlijden. Dat was het begin van een nieuwe overheidstaak. Ook schreef de Code civil, het Franse burgerlijk wetboek, voor dat iedere persoon een voornaam en een vaste achternaam diende te hebben.

Onverwachte geschiedenissen

Naast de bekende historische documentatie is er ook aandacht voor minder bekend archiefmateriaal, zoals bijvoorbeeld het Verdrag van Londen (1839) dat ervoor zorgde dat Roermond niet in België, maar in Nederland kwam te liggen. Een ander voorbeeld is het Verdrag van Parijs uit 1635 waarin de regeringen in Parijs afspreken de zuidelijke Nederlanden in hun geheel te verdelen over Noord-Nederland en Frankrijk. Van die Parijse verdeling is echter niets terecht gekomen. Een dergelijk archiefstuk laat zien dat de Nederlandse geschiedenis ook heel anders had kunnen lopen.

Voorop gesteld, de Historische atlas NL is allereerst een kijkboek en bevat meer dan alleen historische kaarten. De reden dat in de atlas ook is gekozen voor andersoortig materiaal zoals verdragen, wetten, verklaringen, besluiten of contracten is omdat deze archiefstukken een mooie aanvulling vormen op het kaartmateriaal. Vaak maken ze het verhaal compleet door iets te vertellen over de omvang, indeling of begrenzing van het tegenwoordige Nederlandse grondgebied. Het prachtige archiefmateriaal is vaak paginagroot weergegeven zodat de lezer ook de fraaie details op de kaarten en historische documenten goed kan bestuderen.

De Nederlandse leeuw

Hoewel het boek een uitgave is van het Nationaal Archief is zeker niet alleen materiaal uit het eigen depot opgenomen. Er is ook veelvuldig geput uit de collecties van de Regionale Historische Centra en het materiaal van de grote Belgische en Nederlandse cartografen en uitgevers zoals Mercator, Ortelius, Blaeu en anderen. De combinatie van Nederlands en buitenlands materiaal laat ook goed zien hoe over de grens naar ons land werd gekeken. Zo blijkt de welbekende Nederlandse leeuw afkomstig te zijn van de Oostenrijker Michael von Aitzing die ons land als eerste voorstelt als een leeuw in zijn boek Leone Belgico uit 1583. Hij vatte al in de zestiende eeuw de politieke omstandigheden van destijds samen in één beeld. Hierdoor kun je Aitzing zien als een cartoonist avant la lettre. Hij koos de leeuw omdat hij de Nederlanden zag vechten als leeuwen tegen de Spaanse bezetter. Bovendien voeren diverse provincies een leeuw in hun wapen.

De geschiedenis in vogelvlucht

De auteurs zoomen in de Historische atlas NL voortdurend in en uit om zowel de nationale geschiedenis, alsook de lokale en regionale geschiedenis de revue te laten passeren. Juist hierdoor weten Berendse en Brood een evenwichtig beeld van de geschiedenis te schetsen dat recht doet aan de ontwikkelingen die speelden en bepalend zijn geweest voor de loop van de geschiedenis.

Waar de Historische atlas NL zich toespitst op de vorming van Nederland als gebied, gaat 5 eeuwen Nederland juist over de wortels van de Nederlandse grondrechten. Aan de hand van archiefmateriaal dat uitsluitend afkomstig is uit het Nationaal Archief schetsen Brood, Guleij en Poelwijk de historische ontwikkeling van de belangrijkste burgerrechten van ons land. Wel worden de archiefstukken aangevuld met persoonlijke verhalen om te laten zien wat de invloed van de geschiedenis was op het leven van de gewone man of vrouw. In het boek wordt het begrip ‘Nederland’ ruim opgevat. Zo komt niet alleen het huidige grondgebied van ons koninkrijk aan bod, maar ook de overzeese delen van het rijk en de voormalige koloniën in Nederlands-Indië en de Goudkust.

Al met al bieden beide boeken een rijk geïllustreerde en zeer toegankelijke introductie op de geschiedenis van ons land. De keuze om de geschiedenis in beide boeken te vertellen aan de hand van archiefstukken maakt de publicaties uitermate geschikt voor archiefmedewerkers die minder thuis zijn in de historie van Nederland. Ik verwacht dat menig archivaris in dit boek wat leert, ofwel over onverwachte wendingen uit de vaderlandse geschiedenis, danwel meer inzicht krijgt in lastige perioden waarbij specifieke gebieden regelmatig van eigenaar wisselden. Kortom, een aanrader voor een ieder in het vak.

Vera Weterings