Gevaar & Schoonheid

turner en het sublimeRecensent: Vera Weterings

Gevaar & Schoonheid - Turner en de traditie van het sublieme, Feico Hoekstra e.a.

Waanders Uitgevers in samenwerking met Museum de Fundatie en Rijksmuseum Twenthe, Zwolle 2015
ISBN 978 94 6262 049 0

Paperback met flappen, illustraties in kleur en zwart-wit, literatuur en fotoverantwoording
160 pagina's
€ 24,95

 

Gevaar & Schoonheid

Wat Rembrandt is voor Nederland is Joseph Mallord William Turner (1775-1851) voor Groot-Brittannië. Turner zag zichzelf als een opvolger van de Hollandse zeventiende-eeuwse ‘stormschilders’. Hij verbeeldde de natuur als oerkracht en evolueerde het idyllische landschap tot ongrijpbare haast abstracte visioenen van licht en kleur. Turner kan dan ook worden gezien als een belangrijke vernieuwer. Zonder Turner was het Franse impressionisme van Claude Monet of het Nederlandse luminisme van Piet Mondriaan ondenkbaar. Turner inspireerde velen, zoals de expressionisten, met zijn emotionaliteit van schilderen en de futuristen met de dynamiek van het moderne leven. De schilderkunst van Turner is een kantelpunt tussen klassieke en moderne schilderkunst. In het boek Gevaar & Schoonheid - Turner en de traditie van het sublieme wordt dit net als in de dubbeltentoonstelling duidelijk.

Voor de dubbeltentoonstelling hebben het Rijksmuseum Twenthe in Enschede en Museum de Fundatie in Zwolle de handen ineengeslagen. Samen tonen ze ruim 170 kunstwerken, zowel schilderijen, aquarellen en tekeningen als beeldhouwwerken, foto’s en licht- en video-installaties. In een overzichtstentoonstelling laten ze niet alleen het werk van Turner zien, maar tonen ze ook hoe Turner latere generaties beïnvloedde en zijn inspiratie haalde uit oudere kunstenaars. De tentoonstelling is de eerste museale presentatie in Nederland waarin het werk van Turner centraal staat. De tentoonstelling toont de werken van Turner naast het werk van anderen, waarbij de tentoonstelling in vier delen is opgesplitst; te weten de vier elementen aarde, water, vuur en lucht. In Museum de Fundatie zijn werken te zien binnen het thema water en vuur, waardoor in dit museum de focus ligt op zijn zeegezichten. In het Rijksmuseum Twenthe zijn de thema’s aarde en lucht vertegenwoordigd, waardoor de focus ligt op zijn landschappen op de vaste wal. Naast aandacht voor deze thema’s wordt er zowel in Zwolle als in Enschede de nadruk gelegd op de band die Turner had met Nederland.

Het boek is net als de tentoonstelling opgebouwd aan de hand van de vier thema’s  - water, vuur, lucht en aarde – waarbij essays extra achtergrondinformatie bieden over Turners leven en zijn reizen. Ook is er achterin het boek een compacte biografie van Turners leven te vinden. Chronologisch zijn de belangrijkste gebeurtenissen uit zijn leven in slechts zes bladzijden in kaart gebracht. Dit praktische overzicht zorgt ervoor dat de lezer een duidelijk beeld krijgt van de verschillende fases in Turners leven. Op enkele zaken die Turner en zijn werk karakteriseren wordt in de essays dieper ingegaan. Zo wedijverde Turner continu met anderen. Het verhaal gaat dat Turner in 1832 bij de jaarlijkse tentoonstelling van de Royal Academy of Arts het schilderij Helvoetsluys – the City of Utrecht had ingezonden. Dit was geplaatst naast het schilderij The Opening of Waterloo Bridge (‘Whitehall Stairs, June 18th, 1817’) van John Constable. Het schilderij van Constable was pasteus en kleurrijk geschilderd, waardoor Helvoetsluys er wat bleekjes bij afstak. Tijdens de zogenoemde ‘varnishing days’ waarbij kunstenaars de laatste hand aan hun kunstwerk kunnen leggen, geschiedde het dat Turner een rode vlek op de grijze zee in zijn eigen schilderij aanbracht, later maakt hij hier een rode boei van. Door deze rode toevoeging steekt de boei door de koele kleuren in het schilderij extra intens af en verbleekt haast het schilderij van Constable.

Zoals gezegd staan de vier thema’s in het boek en de tentoonstelling centraal, waarbij de Nederlandse schetsboeken een speciale plek innemen. Turner was van jongs af aan gefascineerd door de Hollandse meesters van de zeventiende eeuw. Doordat de Engelsen Hollandse meesters fanatiek verzamelden, heeft Turner in Londen waarschijnlijk vele Hollandse topstukken kunnen zien. De zeeschilders waren een belangrijke bron van inspiratie, volgens zijn biograaf Walter Thornbury zou Turner bij het zien van een prent naar een werk van zeeschilder Willem van de Velde de Jongere hebben gezegd: “This made me a painter!” Ook bezocht Turner Nederland meerdere malen, waarbij hij steden als Amsterdam, Dordrecht en Rotterdam aandeed. In 1817 bezocht hij Nederland voor het eerst en legde hij zijn indrukken vast in schetsboeken. In deze schetsboeken wordt duidelijk dat Turner een fascinatie had voor het vlakke Nederlandse landschap, de heldere luchten en het overal aanwezige water. In 1825, 1840 en 1841 bezocht hij Nederland opnieuw. In totaal vulde hij op zijn tochten door ons land maar liefst tien schetsboeken. In het boek is een essay gewijd aan de reizen die Turner maakte waarbij speciale aandacht is voor de reizen door Nederland. Ook zijn detailafbeeldingen van de Nederlandse schetsboeken in het boek gepubliceerd. Vier van de schetsboeken zijn tevens op de dubbeltentoonstelling te bekijken.

Het verhaal doet de ronde dat Turner zich ooit liet vastbinden aan de mast van een schip in zwaar weer. Op deze manier kon hij de dreiging van een storm op zee ervaren. Of dit daadwerkelijk is gebeurd is niet duidelijk. Mocht het wel zo zijn, dan is zo’n ervaring waarbij Turner overgeleverd was aan de grillen van de natuur overweldigend en is het niet zo gek dat zijn kunstwerken dit ‘sublieme’ gevoel verbeelden. In het boek komt dit verhaal en het ‘sublieme’ karakter van Turners werken meerdere malen terug in woord en beeld. Het boek is namelijk ook prachtig geïllustreerd. Naast de informatieve essays kan de lezer ook genieten van de paginagrootte illustraties van de werken van Turner en andere kunstenaars die op de dubbeltentoonstelling te bewonderen zijn. De combinatie van de essays en de prachtige illustraties maken dit boek tot een bijzonder fraai werk bij een tentoonstelling over een inspirerende kunstenaar die veel invloed heeft gehad in latere kunststromingen.

Vera Weterings

De tentoonstelling Gevaar & Schoonheid - Turner en de traditie van het sublieme is tot en met 3 januari 2016 in Museum de Fundatie in Zwolle en Rijksmuseum Twenthe in Enschede te bezoeken.