Kostbare eieren uit het Tsarenrijk, Annemiek Rens

kostbare-eieren_3d_base_imageRecensent: Vera Weterings
Kostbare eieren uit het Tsarenrijk. Geloof, hoop en liefde, Annemiek Rens

WBOOKS in samenwerking met Drents Museum, Zwolle, 2014
ISBN 978 94 625 805 96

Gebonden, kleuren en zwart-wit illustraties, notenapparaat en literatuurlijst
84 pagina’s
€ 19,95

Kostbare eieren uit het Tsarenrijk.

Het Drents Museum presenteert op dit moment de tentoonstelling Kostbare eieren uit het Tsarenrijk, de gelijknamige publicatie verschijnt gelijktijdig. Kunsthistorica Annemiek Rens schreef de publicatie en maakte de tentoonstelling. Momenteel is zij conservator bij het Drents Museum en verbonden aan de Vereniging van Nederlandse Kunsthistorici (VNK). Zij werkte eerder mee aan museale tentoonstellingen en publicaties voor onder andere het Kröller-Müller Museum, Museum Arnhem, het CODA Museum en het Vincent van Gogh Huis. Rens is gespecialiseerd in kunst rond 1900.

Het werk Kostbare eieren uit het Tsarenrijk is toegespitst op de tradities en weelde van het vooroorlogse Rusland. Zo staat in het werk de kunstnijverheid rond 1900 centraal. Het werk is opgedeeld in drie hoofdstukken, zoals ook de ondertitel – geloof, hoop en liefde – al doet vermoeden. Het eerste hoofdstuk, geloof, geeft de lezer een kijkje in de traditie en symboliek van het paasei. In het tweede hoofdstuk, hoop, wordt de lezer ondergedompeld in de wereld van Karl Fabergé en de Russische hofcultuur. Vervolgens wordt de decoratie en ambacht van de eieren centraal gesteld in het derde hoofdstuk. Hierop volgt een afsluitend hoofdstuk over de omslag die de Russische cultuur begin twintigste eeuw maakte en het effect dat dit had op de productie van luxueuze eieren. Rens vat het werk dan ook perfect samen in haar inleiding:

“De titel van dit boek staat symbool voor de bijzondere eigenschappen van het Russische paasei.” (p. 5)

Elk hoofdstuk start met een korte achtergrond over het thema. Zo start het eerste hoofdstuk met een verhaal over de geschiedenis van Pasen aan het tsaristische hof. De wedergeboorte van Christus was erg belangrijk binnen het orthodoxe geloof. Eieren staan al eeuwenlang symbool voor vruchtbaarheid en leven.

“Ze (lees: de eieren) zouden de oogst tegen hagel, het vee tegen ziekte en het huis tegen boze geesten beschermen.” (p. 8)

Het uitwisselen van paaseieren als ritueel zit diepgeworteld in de Russische cultuur. Pasen stond in het negentiende-eeuwse Sint-Petersburg zelfs bekend als ‘plechtigheid der plechtigheden’, na de Paasdienst gaf de tsarina paaseieren aan de keizerlijke garde, gasten van de tsaar en andere aanwezigen. Deze eieren verschilden van simpele exemplaren voor de paleisbedienden tot met edelstenen bezette eieren voor de vertrouwelingen van de tsaar. Verderop in het hoofdstuk worden ook verschillende specifieke eieren – die in de tentoonstelling te zien zijn – uitgelicht. Dit zijn onder meer eieren uit de keizerlijke porseleinfabriek en de keizerlijke glasfabriek.

Het volgende hoofdstuk staat geheel in het teken van de buitengewoon versierde eieren van onder andere Karl Fabergé. Zijn eieren stonden ook wel bekend als ‘objets d’art’ die zowel de tsaar en Europese vorsten als de bourgeoisie wilden hebben. Door de snelle groei die de Russische economie meemaakte in de negentiende eeuw werd de vraag naar kunstobjecten zoals rijkelijk versierde eieren steeds groter. Dit soort objecten werd vanaf toen niet meer alleen gezien als teken van macht, maar ook als goede investering en de eieren konden zelfs dienen als wettig beloon- of betaalmiddel.

Met name de eieren van Fabergé zijn vandaag de dag nog bekend, niet zo gek ook want dit waren stuk voor stuk bijzondere kunstwerken. Fabergé raakte bekend toen hij op de Pan-Russische expositie in Moskou in 1882 een paar manchetknopen verkocht aan het tsaren-echtpaar. Zo’n drie jaar later werd hij benoemd tot hofleverancier, in 1910 volgde de benoeming tot hofjuwelier. Maar wanneer startte de productie van de bekende Fabergé eieren?

Tsaar Alexander III liet voor zijn vrouw Maria Fjodorovna een paasei vervaardigen door Fabergé, het Ei met de hen. Dit ei was nauwelijks van een echt kippenei te onderscheiden en greep terug op een bekend achttiende-eeuws exemplaar. Bovendien kon het ei worden geopend en bevatte het een mat geelgouden dooier met daarin een gouden kip met ogen van robijnen. In de kip zat tot slot een diamanten replica van de keizerlijke kroon.

“Dit uitzonderlijke ei was de start van een van de extravagantste opdrachtenreeksen voor kunstobjecten ter wereld.” (p. 38)

In dit hoofdstuk – hoop – schitteren prachtige eieren van onder andere Fabergé. Een korte toelichting per ei wordt vergezeld van een prachtige foto van het betreffende ei. In dit hoofdstuk is extra aandacht voor het pronkstuk van de tentoonstelling, het Appelbloesem-ei. Niet alleen wordt informatie gegeven over de achtergrond van dit ei en de artistieke kenmerken ervan, ook de tocht langs verschillende eigenaren die het ei heeft gehad wordt kort behandeld.

Het hoofdstuk liefde spitst zich toe op het decoratie-ambacht in Rusland tot 1900. In dit hoofdstuk is onder andere aandacht voor de ‘stille moderne’ – zoals de art nouveau in Rusland werd genoemd – en de Mir iskusstva – de wereld van de kunst. Ook de traditie van de paasgeschenken wordt onder de loep genomen, dit omdat deze traditie een goed uitgangspunt vormde om de ontwikkelingen van kunstnijverheid in Rusland te bestuderen. Aangezien Fabergé de bekendste was, wordt onder meer zijn werkwijze uitvoerig beschreven.

“Veel van hun (lees: Fabergé en zijn meester-edelsmeden) werken laten de inspiratie zien van met name achttiende-eeuwse objecten, voorzien van een moderne twist. (…) Bijzonder was dat Fabergé bij zijn objecten niet voor de duurste edelstenen ging, maar juist koos voor de stenen die typisch Russisch waren.” (p. 60)

Al met al biedt Kostbare eieren uit het Tsarenrijk een erg fijn geschreven overzicht van de pracht en praal van de Russische eieren. Aan de hand van korte toelichtingen per ei komen de verschillende technieken en achtergronden van deze versierde eieren aan bod. Daarnaast is het werk prachtig geïllustreerd, de details van de verschillende eieren zijn voor de lezer een lust voor het oog. Tot slot bieden de inleidende teksten aan het begin van elk hoofdstuk extra achtergrondinformatie en geven de kijker wat meer inzicht in de tradities en weelde van het Rusland rond 1900. Kortom, het werk is een aanrader en is absoluut een verlengstuk van de tentoonstelling in het Drents Museum.

Vera Weterings

De tentoonstelling Kostbare eieren uit het Tsarenrijk is tot en met 1 maart 2015 te bezoeken in het Drents Museum in Assen.

Lees ook de blog Pracht en praal over de tentoonstelling.