Museum Catharijneconvent en de Koninklijke Bibliotheek presenteerden vorige week donderdag, 22 februari 2018, de tentoonstelling Magische miniaturen en het boek Zuid-Nederlandse miniatuurkunst. De mooiste verluchte handschriften in Nederlands bezit in de Sint-Catharinakathedraal in Utrecht. Zo’n dertig jaar geleden toonde Museum Catharijneconvent nog de Noord-Nederlandse miniatuurkunst in de tentoonstelling Middeleeuwse miniaturen uit de Noordelijke Nederlanden (1989-1990). Op deze tentoonstelling kon de bezoeker genieten van meer dan honderd kostbare handschriften, verlucht met miniaturen, uit de periode van circa 1400 tot 1530. Nu, zo’n drie decennia later, zijn de zuidelijke handschriften aan de beurt. Samen met de Koninklijke Bibliotheek die honderden kostbare middeleeuwse handschriften beheert zijn de allermooiste miniaturen uit vijftien Nederlandse collecties bij elkaar gebracht.

De tentoonstelling toont dus niet alleen religieuze handschriften uit Museum Catharijneconvent en middeleeuwse manuscripten uit de Koninklijke Bibliotheek, maar is aangevuld met werk uit onder andere het Rijksmuseum, Museum Meermanno en de Universiteitsbibliotheken van Utrecht en Groningen. De selectie werken is adembenemend mooi. De miniaturen zijn bijzonder geraffineerd en minutieus geschilderde kunstwerken waarbij op vakkundige wijze de kleinste details zijn uitgewerkt; van bloemenranken, vogels en vlinders tot aapjes, fabeldieren en konijnen en van ridders tot jonkvrouwen. De tentoonstelling biedt een uitgelezen kans om de meest prachtige topstukken van heel dichtbij te bekijken.

In de Middeleeuwen werden grofweg twee soorten boeken gelezen; religieuze en wereldlijke. De religieuze geschriften bestonden uit bijvoorbeeld de Bijbel, gebeden- en getijdenboeken, bijbelcommentaren en heiligenlevens. De boeken zijn over het algemeen groot van formaat en het schrift is vaak versierd om het gebruik ervan te vereenvoudigen. Op de expositie is onder andere een brevarium uit de collectie van de Koninklijke Bibliotheek te bewonderen. Een brevarium was een ‘kort overzicht’ met praktische aanwijzingen voor het bidden van het officiële gebed op de getijden. Het brevarium dat in de tentoonstelling te zien is, werd ook gekozen als campagnebeeld. Het door een dominicaner monnik vervaardigde brevarium toont op de linker pagina een jongen in een gouden gewaad. Hij danst en musiceert samen met drie anderen om de tekst. Niet alleen als decoratie, maar ook als inhoudelijke aanvulling op de initiaal, oftewel beginletter. Koning David bespeelt immers het klokkenspel. De uitleg van begrippen als brevarium en initiaal zijn voor bezoekers die niet bekend zijn met dit soort termen snel terug te vinden in een handige woordenlijst achterin het boekje met de objectbeschrijvingen dat elke bezoeker aan het begin van de tentoonstelling krijgt (en als souvenir mee naar huis mag nemen).

Naast dit soort prachtige boeken, zijn er op de tentoonstelling ook diverse uitgeknipte miniaturen te bewonderen. Uitgeknipte miniaturen en gedecoreerde initialen zijn populair onder verzamelaars. Los verkocht, raken fragmenten uit een boek over de hele wereld verspreid. Zo komen enkele fragmenten op de tentoonstelling bijvoorbeeld uit de rijk gedecoreerde Glazier-Rylands Bijbel. Waarschijnlijk werd het handschrift vervaardigd voor een vrouwenklooster, want in veel van de illustraties speelt een vrouw de hoofdrol. Bijvoorbeeld Judith die in aanwezigheid van gevleugeld draken op het punt staat het hoofd van generaal Holofernes af te hakken.

Onder invloed van de adel en de opkomst van universiteiten ontstond er ook interesse in klassieke verhalen en encyclopedische en geschiedkundige werken. De illustraties in deze boeken geven een goed beeld van de middeleeuwse wereld. Middeleeuwse geschiedenisboeken, zoals de wereldkroniek Chronique dite de Baudouin d’Avesnes behandelen de geschiedenis vanaf de schepping van de aarde tot aan de hedendaagse tijd, in dit geval 1281. Het boek is gemaakt in opdracht van edelman Boudewijn van Avesnes en gaat onder andere in op de scheppingsmythe. Zo is op één van de pagina’s te zien dat twee naakte mensen bij een appelboom Adam en Eva in het paradijs voorstellen. Met eerbied kijken ze naar God die hen waarschuwt niet te eten van de Boom van Goed en Kwaad. Links van hen zit de schrijver van het boek in zijn geleerdenstoel.

 

Ook is op de tentoonstelling het getijdenboek van het atelier van Simon Bening te zien. Bijzonder aan dit werk is dat het nog niet af is. Tussen 1480-1500 is de tekst aangebracht in een littera cursiva, een schrifttype dat in de zestiende eeuw voor getijdenboeken uit de mode raakte. Tussen circa 1510 en 1520 werden de marges geschilderd in het atelier van Simon Bening, geroemd om zijn prachtige bloemen, insecten en vogels. Hoewel de randversiering normaal gesproken pas na de miniaturen wordt aangebracht, gebeurde het hier andersom. In de tweede helft van de zestiende eeuw schilderden verluchters de miniaturen en initialen.

Initialen zijn ook te zien bij het handschrift, waarin het unieke gedicht over Beatrijs staat. Dit handschrift opent met een tekst die wel vaker is overgeleverd: Die Dietsche doctrinale, toegeschreven aan Jan van Boendale. In de grote versierde O waarmee de tekst begint zit Albertanus van Brescia (1246 overleden) te schrijven. Hij was de auteur van Van Boendales belangrijkste brontekst. In de medaillons rondom hem kijken zijn voornaamste bronnen van wijsheid toe: Seneca, Ovidius, Avicenna en Sydrac. Zo wordt in beeld gebracht hoe de auteur beschrijft hoe burgers zich moeten gedragen in de omgang met elkaar en met god.

De tentoonstelling is onderverdeeld in verschillende thema’s; een deel is gewijd aan de boeken, een deel aan de opdrachtgevers en een deel aan de ambachtslieden. In de zaal waar je kunt kennismaken met de makers van de in miniatuur geschilderde voorstellingen worden een aantal meesters uit de vijftiende eeuw uitgelicht, waaronder Simon Marmion, vader en zoon Bening, Lieven van Lathem en Willem Vrelant. Hun werk wordt gekenmerkt door een niet eerder gezien realisme: glooiende landschappen met atmosferisch perspectief en tot in detail uitgewerkte portretjes. Je leest echter niet alleen over de miniaturisten, je kunt als bezoeker ook zelf aan de slag. In de tentoonstelling staan diverse werkbankjes waar bezoekers hun eigen miniatuurkunstwerk kunnen maken met behulp van stempels, stickers, en ondertekeningen. Als je het eindresultaat deelt, maak je zelfs kans op ‘magische’ prijzen.

Voor het eerst zijn zo veel miniaturen uit de Zuidelijke Nederlanden van deze artistieke kwaliteit bij elkaar gebracht. Vanwege de kwetsbaarheid van het werk worden ze nooit permanent tentoongesteld en daarom zijn de meeste objecten ook nog in zeer goede staat. Bijzonder aan de delicate kunstwerken is met name de kleur. Waar schilderijen en textiel zijn verkleurd, verschoten, verbleekt of zelfs geruïneerd, zien de miniaturen er vaak nog even stralend uit als toen ze gemaakt werden. Doordat de kunstwerken zich in boeken bevinden, zijn ze weinig aan licht blootgesteld. Behalve dat je de werken in de tentoonstelling in het echt kunt bewonderen, kun je ze ook heel aandachtig bestuderen. Zo is er op de tentoonstelling van verschillende werken extra digitale uitleg en kun je de details nog dichterbij halen door ze op een levensgroot scherm op te blazen.

Tijdens de opening in de Sint-Catharinakathedraal werden de aanwezigen getrakteerd op een waar koorconcert. Ook bezoekers kunnen deze muziek in de tentoonstelling ervaren, doordat deze klanken bij behaalde liedboeken te horen is. Zo komen de stukken nog meer tot leven. De tentoonstellingsmakers hebben er zelfs aan gedacht om de bezoeker kennis te laten maken met de geur van de middeleeuwse manuscripten. Maar wat toch wel het meest opvallend is bij de tentoonstelling is de bijzonder goed gekozen vormgeving. De bezoeker wandelt als het ware zelf de wereld van de miniaturen in doordat de vensters groot zijn opgeblazen op de wanden. Deze zeer toepasselijke setting met een extra dimensie mag er zeker wezen.

Kortom, je kijkt je ogen uit op deze fraaie tentoonstelling met juwelen van middeleeuwse manuscripten. Deze tentoonstelling mag je niet missen!

Vera Weterings

De tentoonstelling Magische miniaturen is van 23 februari tot en met 3 juni 2018 in Museum Catharijneconvent in Utrecht te bezoeken.