Jan Steen is eigenlijk alleen bekend van zijn spreekwoordelijke ‘huishoudens van Jan Steen’ in zijn genrestukken. De schilder uit Leiden die iedereen kent vanwege zijn humor en uitbundige kleurgebruik was een van de populairste schilders uit de Hollandse Gouden Eeuw en liet een enorm oeuvre na, dat bestaat uit ruim vierhonderd werken. Naast de alom bekende genrestukken schilderde Steen ook met regelmaat historiestukken. Er zijn tegenwoordig nog zo’n vijfenzeventig historiestukken van zijn hand bekend. Deze kant van Steen is minder bekend, maar daarom niet minder bemind. Het Mauritshuis organiseert momenteel een tentoonstelling rondom de historiestukken van Jan Steen en laat daarmee de bezoeker kennismaken met deze prachtige, onbekende kant van de wereldberoemde schilder. Aan de hand van 21 schilderijen toont het Mauritshuis in de tentoonstelling Jan Steen vertelt dat Steen een veelzijdig en ambitieus kunstenaar was met een scherp oog voor humoristische verhalen en anekdotes.
De aanleiding voor de tentoonstelling was de aankoop van het schilderij Mozes en de kroon van de farao (ca. 1670) in 2011. Het museum kon dit historiestuk van Jan Steen toen aankopen en daarmee de lacune in dit genre van hun Steencollectie opvullen. Hoewel het museum voor de aankoop al veertien schilderijen van Steen bezat, was Mozes en de kroon van de farao het eerste historiestuk in de collectie van het Mauritshuis. Het werk was al eerder te zien in de tentoonstelling Leven in de brouwerij: Jan Steen in het Mauritshuis (2011) en is nu opnieuw onderdeel van de 21 werken die het Mauritshuis toont in Jan Steen vertelt. De voorstelling geeft het verhaal weer dat laat zien hoe Mozes als klein kind de kroon van de farao kapot trapt en zijn onschuld moet bewijzen door te kiezen tussen gloeiende kolen of de kroon van Egypte. Mozes gaat voor de kroon maar doordat aartsengel Gabriël ingrijpt pakt hij de gloeiende kolen. Hij brandt zijn handen, maar blijft hierdoor wel in leven. Steen bracht het verhaal als klucht in beeld, met veel aandacht voor het chagrijn van de farao en de huilende peuter, die troost zoekt bij zijn pleegmoeder.
De genrestukken behoorden tot halverwege de achttiende eeuw tot Steens duurste werken. Na deze periode verviel de interesse in de kunstwerken en nam de waardering af, waarschijnlijk omdat het kluchtige karakter van zijn voorstellingen steeds verder af kwam te staan van de heersende smaak. Hierdoor is het genre tot op de dag van vandaag een onderbelicht onderdeel van Steens oeuvre. Voor zijn historiestukken haalde Steen inspiratie uit de bijbel, apocriefe geschriften en klassieke mythologie. Net als in zijn genrestukken besteedt Steen in zijn historiestukken veel aandacht aan de interactie tussen de figuren en drijft hij de spot met het gedrag van zijn hoofdpersonen.
Bij het selecteren van bruiklenen voor de tentoonstelling had conservator Ariane van Suchtelen sterk het vermoeden dat De bespotting van Simson uit de collectie van het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen (KMSKA) geen kopie is, maar geschilderd werd door Jan Steen. Het schilderij is onder de loep genomen en door het Mauritshuis in samenwerking met Shell onderzocht. Nadere bestudering, restauratie en technisch onderzoek wezen uit dat het schilderij niet alleen door de meester zelf geschilderd is, maar ook nog eens in bijzonder goede staat bewaard is gebleven. “Alsof het schilderij rechtstreeks uit het atelier van Jan Steen komt,” aldus Emilie Gordenker, directeur van het Mauritshuis. Bij de restauratie van het werk werd namelijk ontdekt dat er nooit een steundoek tegen de achterkant van het schilderij is geplakt.
De bespotting van Simson is niet het enige werk dat nader onderzocht is. Inmiddels zijn al 37 schilderijen van Jan Steen onderzocht, waarvan zestien gedateerd door de schilder en eenentwintig ongedateerd. Het Mauritshuis werkt namelijk al sinds 2012 met Shell samen als Partners in Science aan een innovatief materiaaltechnisch onderzoek naar Jan Steen. Van al zijn werken heeft Jan Steen slechts tien procent gedateerd. Dat maakt het moeilijk om grip te krijgen op de ontwikkeling die hij als schilder doormaakte. Het onderzoek helpt om beter inzicht te krijgen in de chronologie van het oeuvre van Jan Steen en zijn materiaalgebruik.
Jan Steen vertelt is de eerste overzichtstentoonstelling over Jan Steen waarin zijn historiestukken centraal staan. Wel werd inspiratie gehaald uit een opstelling in het Barber Institute of Fine Arts in Birmingham die voorafgaand aan de tentoonstelling in het Mauritshuis werd georganiseerd rondom enkele oudtestamentische schilderijen van Jan Steen met als middelpunt De woede van Ahasverus. Dit werk uit de collectie van het Barber Institute is nu ook te zien in de tentoonstelling in Den Haag en wordt getoond naast De Woede van Ahasverus uit de collectie van The Cleveland Museum of Art. Steen koos er vaker voor om een onderwerp verschillende keren te schilderen in dezelfde compositie. Een ander voorbeeld dat ook in de tentoonstelling te zien is zijn de twee werken van Het huwelijk van Tobias en Sara uit het Herzog Anton Ulrich-Museum en een particuliere collectie. Maar het hoogtepunt is wel de tekening van Mozes en de kroon die op de tentoonstelling samen met het schilderij te zien is. Niet alleen omdat de werken zelden samen te zien zijn, maar vooral omdat er van Jan Steen amper tekeningen bewaard zijn gebleven en de schets dan ook een unicum is. Ondanks het gebrek aan overgebleven tekeningen maken de werken van Jan Steen wel duidelijk dat hij voorbeeldtekeningen gebruikte. Dit is af te leiden uit het feit dat hij sommige motieven herhaaldelijk gebruikte.
Leuk aan de tentoonstelling is niet alleen dat bepaalde werken van dezelfde voorstelling nu naast elkaar te zien zijn, maar ook dat een aantal werken samen een vervolgverhaal laten zien. Zo is De bespotting van Simson van het KMSKA als het ware het vervolg op Simson en Delila uit de collectie van het Los Angeles Country Museum of Art. In het eerste werk is namelijk te zien hoe Simson in slaap is gevallen op Delila’s schoot en een barbier op het punt staat zijn haar af te knippen. Het is het verhaal over hartstocht en verraad: het geheim van de onoverwinnelijkheid van Simson lag namelijk in zijn lange haar dat Delila met een barbier afknipt nadat zij hem heeft verleid. In De bespotting van Simson is het vervolg van het verhaal te zien: Simson ligt met losse plukken haar op de grond in de boeien geslagen. Hij is zijn kracht kwijt en wordt gevangen genomen en te kijk gezet. Steen was de eerste die het verhaal van Simsons bespotting afbeeldde, wel paste hij het verhaal hiervoor een beetje aan. Zo is Simson in Steens schilderij nog niet blind gemaakt, maar kan hij nog zien hoe Delila hem bespot; een interactie die je veel terugziet bij werken van Steen. Ook de komische mogelijkheden van het verhaal zullen Steen hebben aangesproken: zo kon hij een bonte stoet rare figuren de revue laten passeren.
De historiestukken zijn echter niet altijd herkenbaar. Zo lijkt het werk Lucelle en Ascagnes uit de Bute Collection in eerste instantie op een genrestuk: een alledaags tafereel van een verliefd stel dat aan het musiceren is. Op het schilderij is echter de sleutelscène uit een populair toneelstuk van Bredero afgebeeld, kleine aanwijzingen op de achtergrond maken dit duidelijk. Zo is op de achtergrond een bespieder te zien, de knecht Lecker-beetje die Lucelle en Ascagnes betrapt tijdens hun geheime afspraakje. Naast Lucelle en Ascagnes lijkt ook Het toilet van Bathseba verdacht veel op genrestukken zoals Het toilet van Jan Steen uit het Rijksmuseum. Het toilet van Bathseba is echter een historiestuk en dat weten we door de brief die de vrouw vasthoudt. Hiermee beeldde Steen de oudtestamentische Bathseba af die door koning David werd verleid. Hoewel Bathseba geen verleidster was, beeldt Steen haar wel zo af. Daarbij plaatst hij de kijker in de rol van voyeur doordat deze net als het hondje op het schilderij onder haar rok kan kijken en daarmee geen haar beter is dan koning David.
Al met al staat in Jan Steen vertelt een vrij onbekende kant van het oeuvre van een wereldberoemde kunstenaar centraal. Hiermee laat het Mauritshuis zien dat de schilder een meesterverteller was. Desondanks loopt humor wel als rode draad door heel zijn oeuvre. Zo is te zien hoe Steen ook in zijn historiestukken het liefste de werkelijkheid vergroot en een voorkeur had voor onderwerpen als feesten en banketten, spot, liefde en verraad en verraderlijke vrouwen. Jan Steen vertelt is een tentoonstelling waar je meerdere keren naartoe kunt gaan en telkens nieuwe dingen in de werken kunt ontdekken. Het zijn schilderijen om eens goed voor te gaan staan en alle details in je op te nemen. Laat je als bezoeker telkens weer verrassen door nieuwe taferelen en maak nu in het Mauritshuis kennis met de meesterverteller Jan Steen en zijn historiestukken.
Vera Weterings
De tentoonstelling Jan Steen vertelt is nog tot en met 13 mei 2018 te bekijken in het Mauritshuis in Den Haag.