Middeleeuwse boekcultuur staat in de spotlights momenteel. Zo was tot het begin van deze maand in Het Utrechts Archief de tentoonstelling Perkament in Stukken te zien, en kan de liefhebber nog tot en met 10 maart terecht bij de tentoonstelling Strengels & Letters. Boeken maken in middeleeuws Gelre in Museum Kasteel Wijchen. Waar de expositie over handschriftfragmenten in Utrecht rijkelijk putte uit de collecties van de Universiteitsbibliotheek Utrecht en Het Utrechts Archief, daar is in Wijchen het Regionaal Archief Nijmegen hofleverancier van veel van de bijzondere handschriften, boekbanden en maculatuur die in de tentoonstelling te bewonderen zijn.

Waar de ondertitel in de Wijchense tentoonstelling doet vermoeden dat het hier om een specifiek Gelderse wijze van boekproductie gaat, blijkt dat in de praktijk mee te vallen. Het is misschien een trucje om de regio naar de tentoonstelling te lokken, want al zijn natuurlijk veel van de tentoongestelde stukken via het RA Nijmegen afkomstig uit de Gelderse contreien, de praktijk van de boekproductie verschilde in de Nederlanden niet wezenlijk van elkaar. In de tentoonstelling is er voor zowel de leek als de wat beter geïnformeerde bezoeker een hoop moois te zien. Op verschillende dagen, waaronder de dag dat ik de expositie bezocht, waren in het museum een heuse middeleeuwse boekbinder en verluchter aanwezig, die natuurlijk bevraagd konden worden over hun vak.

De expositie is verdeeld over twee ruimtes, waarbij in de eerste ruimte aandacht is voor alle praktische zaken rond het produceren van middeleeuwse boeken. Denk hierbij aan het prepareren van het perkament, voorbereiden van de folio’s, het binden van de katernen, de werkwijze van de scribent en de aanpak van de verluchter. Op de verdieping erboven kun je je verder onderdompelen in allerlei eigenaardigheden rondom middeleeuwse boeken en schriftcultuur. Aan de hand van tal van tentoongestelde voorbeelden wordt uitleg gegeven over leescultuur in de middeleeuwen, het hergebruik van fragmenten van overbodig geachte lectuur in nieuwe boeken (maculatuur), en allerlei wijzen van boekverfraaing. Naast het versieren van de tekst kon namelijk ook de band van het boek zo luxueus uitgevoerd worden als je kunt verzinnen, mits er maar betaald werd natuurlijk. Van luxe leren kaften tot stempelwerk, metaalbeslag en zelfs ingelegde edelstenen aan toe. In de middeleeuwen was een boek vaak niet in de eerste plaats een gebruiksobject, maar een statussymbool. Prijzen van een luxe uitgevoerd handschrift kun je vergelijken met de huidige aanschaf van een auto.

En dan natuurlijk nog de mysterieuze strengels uit de titel van de tentoonstelling. Strengels zijn dunnen strookjes perkament die gebruikt werden om de katernen in een boek aan elkaar te naaien, deze raakten zo letterlijk met elkaar ‘verstrengeld’. De Gelderse connectie wordt gelegd door een aanwezige facsimile van het Zweder Getijdenboek, dat door de bezoeker tijdens het bekijken van een filmpje van het productieproces ervan ook zelf bevoeld en geraadpleegd mag worden, een fijn extraatje. Kortom, een leuke familietentoonstelling waarbij je als je weinig van het onderwerp afweet toch op een heldere manier wat te weten komt over middeleeuwse boekproductie. Als dit reeds gesneden koek voor je is, valt er genoeg te zien aan de tentoongestelde voorbeelden uit het Regionaal Archief Nijmegen.

Wouter van Dijk

De tentoonstelling Strengels & Letters. Boeken maken in middeleeuws Gelre is nog tot en met 10 maart 2019 te zien in Museum Kasteel Wijchen.