Recensent: Vera Wetering

Van hun voetstuk. Romeinse beelden opnieuw ontdekt, onder redactie van Gemma Jansen, Ronny Meijers, Louis Swinkels en Corinna Vermeulen

LVR-Landesmuseum Bonn, Archäologisches Landesmuseum Baden-Württemberg en Museum Het Valkhof Nijmegen, Nijmegen 2015
ISBN 978 90 6829 109 4

Harde kaft met zwart-wit en kleurenillustraties
216 pagina’s
€ 29,90

Van hun voetstuk

In veel musea langs de Limes, de noordgrens van het voormalige Romeinse Rijk, zijn duizenden bronsfragmenten te vinden. Een groot deel van deze vondsten ligt te verstoffen in de depots. Hoewel de fragmenten ongetwijfeld afkomstig waren van Romeinse bronzen standbeelden van met name keizers en goden werd er toch weinig aandacht aan besteed. In 2009 werd een grootschalig onderzoeksproject opgezet om hier verandering in te brengen. Musea, universiteiten en onderzoeksinstituten in Nederland, Duitsland, België, Frankrijk Oostenrijk, en Zwitserland sloegen de handen ineen voor het eerste grootschalige en multidisciplinaire onderzoek naar deze beeldfragmenten: Römische Grossbronzen am UNESCO-Welterbe Limes. In het onderzoek wordt archeologisch, archeometrisch en conserverend onderzoek gedaan naar aard en aantal, productie, uiterlijk en functie van Romeinse bronzen standbeelden in de legerplaatsen en nederzettingen van de grensprovincies Germania Inferior (het huidige Nederland, België en Frankrijk) en Raetia (een groot deel van het huidige Zwitserland).

De eerste resultaten van dit onderzoek worden nu gepresenteerd in de publicatie en gelijknamige tentoonstelling Van hun voetstuk. Romeinse beelden opnieuw ontdekt. In de tentoonstelling presenteren Museum Het Valkhof in Nijmegen, het LVR-LandesMuseum in Bonn en het Limesmuseum in Aalen honderden restanten van levensgrote bronzen beelden die gevonden zijn langs de noordgrens van het Romeinse Rijk. Onder de beelden is een groot aantal opgericht voor de keizer en zijn familie in de legerplaatsen en nederzettingen. Ook sierden een aanzienlijk aantal godenbeelden tempels en heiligdommen en hadden de beelden een plaats als kunstwerk in luxueus ingerichte privéhuizen en landgoederen. In de tentoonstelling wordt als topstuk het bijna twee meter hoge beeld van keizerin Agrippina getoond dat in Herculaneum is gevonden. Naast het tentoonstellen van de vele bronzen beelden en fragmenten, wordt in de tentoonstelling ook op een educatief verantwoorde manier aandacht besteed aan het productieproces van de bronzenbeelden. Ook worden verschillende uitkomsten van het onderzoek gepresenteerd.

Net als in het onderzoek wordt in de publicatie ook aandacht besteed aan de productie, functie en betekenis van de bronzen standbeelden. Aan de hand van verschillende essays wordt de lezer meegenomen in wat algemenere onderwerpen en specifieke onderzoeken naar bepaalde vondsten en de gebruikte grondstoffen en hun betekenis. In de algemenere hoofdstukken wordt onder meer aandacht besteed aan de verschillende soorten beelden die in de tentoonstelling te zien zijn. Het boek is prachtig in kleur geïllustreerd en de foto’s van de bronsfragmenten geven de lezer meer inzicht in de achtergrond die bij de objecten gegeven wordt.

Van de voor het onderzoek gebruikte bronzen vondsten bestaat het merendeel uit bronsfragmenten. Slechts dertig bronzen beelden hebben de tand des tijds doorstaan, doordat ze bijvoorbeeld in het water bewaard bleven als onderdeel van een gezonken scheepslading of onder de as bedolven werden na een vulkaanuitbarsting zoals in Pompeï en Herculaneum. Het grootste gedeelte van de fragmenten is ook geclusterd gevonden, over het algemeen in bronsdepots, oftewel verzamelingen bronzen stukjes die als voorraad dienden voor de bronsgieter.

In de publicatie wordt zowel ingegaan op religieuze beelden op gewijde plaatsen als op militaire standbeelden. Ook wordt aandacht besteed aan het vernietigen en recyclen van de Romeinse beelden aan de Limes. Hierbij dient opgemerkt te worden dat het volledig uitwissen van de herinnering waarschijnlijk nooit de bedoeling was. In de wetenschap stelt men tegenwoordig dat het de bedoeling was dat de gedeeltelijk weggehakte inscripties en bronzen portretten leesbaar en herkenbaar bleven. Op die manier konden ze het afschrikkende effect versterken.

Van hun voetstuk besteed uitgebreid aandacht aan de objecten uit de gelijknamige tentoonstelling, de vervaardiging van de beelden en de resultaten van het onderzoek Römische Grossbronzen am UNESCO-Welterbe Limes. Naast de meer archeologische en historische informatie over de herkomst en betekenis van de beelden, bevat het werk ook veel essays waarbij 3D-scanning, computertomografie , röntgenonderzoek en HDR-microscopie inzicht geven in het productieproces en de gebruikte grondstoffen voor de beelden. In de Romeinse tijd werden beelden gevormd middels een directe en een indirecte methode. Deze eerste methode was de oudste. Hierbij werd het beeld met behulp van klei globaal gemodelleerd, waarbij details al zo veel mogelijk werden aangebracht. Dit kleimodel werd later bedekt met een laag was en vormde het binnenste van de gietvorm. Later werd in het Romeinse Rijk de indirecte methode meer toegepast. Dit had alles te maken met efficiëntie. Zo werd het beeld met deze methode in een aantal delen gegoten die vervolgens werden samengevoegd, hierdoor was de indirecte methode minder foutgevoelig. Bovendien kon met behulp van deze methode gemakkelijk het beeld worden gekopieerd.

Van hun voetstuk biedt een zeer uitgebreide verzameling aan wetenschappelijk verantwoorde essays over de bronsfragmenten die langs de Limes van de grensprovincies Germania Inferior en Raetia gevonden zijn. Hoewel het boek zeer aangenaam is geschreven, kunnen bepaalde hoofdstukken soms erg specialistische thema’s behandelen en daardoor wellicht minder interessant zijn voor de doorsnee Romeinen-liefhebber. De veelvoud aan vondsten en onderwerpen die in de publicatie behandeld worden, maken het werk tot een zeer uitgebreid naslagwerk dat uitermate geschikt is voor zowel geschiedenisliefhebbers als geïnteresseerden in het productieproces van de beelden. Voor wie meer wil weten over de Romeinse beelden die langs de limes zijn gevonden, is deze publicatie vanwege de verscheidenheid aan thema’s en invalshoeken zeer geschikt.

Vera Weterings

De tentoonstelling Van hun voetstuk – Romeinse beelden opnieuw ontdekt is van 21 maart tot en met 21 juni 2015 te bezoeken in Museum Het Valkhof in Nijmegen.