Recensent: Vera Weterings

Collectie Neutelings. Vier eeuwen middeleeuwse sculptuur, Lars Hendrikman

Waanders Uitgevers, Zwolle 2016
ISBN 978 94 6262 062 9

Gebonden, met illustraties in kleur en zwart-wit,
200 pagina’s
€ 29,95

Collectie Neutelings

Het is niet de eerste keer dat er wordt geschreven over de collectie van de Brabantse verzamelaar Willem Neutelings (1916-1986). Zo verscheen in 1981 Een engel in de koffer – Willem Neutelings en zijn verzameling van kunsthistoricus Henk van Os. Toen het Bonnefantenmuseum in 1996 een tentoonstelling organiseerde rondom de collectie Willem Neutelings ging deze ook vergezeld van een publicatie. Dit boek was vooral een karakterschets van de verzamelaar aan de hand van zijn kunstwerken en een beschrijving van zo’n twee dozijn stukken. In 2007 verscheen de collectiecatalogus Bonnefantenmuseum – Collectie Neutelings. Hoewel het boek fraai was vormgegeven, waren de begeleidende teksten erg beknopt. Met de publicatie Collectie Neutelings. Vier eeuwen middeleeuwse sculptuur lost het Bonnefantenmuseum de belofte jegens de erven Neutelings in om een wetenschappelijke catalogus van de verzameling te publiceren.

In 2011 besteedde Maria Gordusenko, toentertijd uitwisselingsstudent aan de Rijksuniversiteit Groningen en stagiaire in het Bonnefantenmuseum en later in het Rijksmuseum, in haar afstudeerscriptie aandacht aan de verzameling. Ze behandelde onder andere zes tot dan toe weinig bekende stukken houtsculptuur uit de verzameling Neutelings. Hierna startte conservator Oude Kunst van het Bonnefantenmuseum Lars Hendrikman in 2013 met het initiatief om de verzameling Neutelings te voorzien van wetenschappelijke inbedding. Dit resulteerde in de catalogus Collectie Neutelings, geschreven door  Gordusenko, Hendrikman en zes andere specialisten, die nu exact dertig jaar na het overlijden van Willem Neutelings uitkomt.

De publicatie biedt niet alleen een integrale collectiepresentatie van de verzameling Neutelings, maar besteedt ook aandacht aan de persoon Neutelings en het ontstaan van zijn verzameling en de weg die de collectie aflegde voordat deze onderdeel ging uitmaken van de collectie van het Bonnefantenmuseum in Maastricht. Inmiddels is de Collectie Neutelings onderdeel van de vaste opstelling Oude Kunst in het Bonnefantenmuseum. Deze verzameling omvat in totaal 130 objecten, waarvan er in de catalogusnotities van het boek 65 worden ontsloten. Achterin de publicatie is ook een beknopte, maar volledig geïllustreerde catalogus opgenomen waarin de overige objecten van catalogusgegevens zijn voorzien en beknopt commentaar is toegevoegd. De catalogusnotities bevatten niet alleen informatie over de toestand, het materiaal, de herkomst en de literatuur over de objecten, maar ook een achtergrond van het kunstwerk. In deze achtergrond is vaak aandacht voor de betekenis van het object, wordt het object vaak ook in de bredere traditie van soortgelijke objecten gezet en wordt de totstandkoming van het kunstwerk besproken. Wat betreft de herkomstgeschiedenis van de objecten wordt de nieuwsgierige kunstliefhebber helaas vaak teleurgesteld. Aangezien de meeste objecten in de verzameling niet verder terug zijn te herleiden dan de beurs, veiling of handelaar waar het bewuste object werd aangekocht. In het zeldzame geval dat de geschiedenis wel verder bekend is, zijn deze gegevens in een beknopt chronologisch overzicht te vinden.

Voorafgaand aan de catalogus met object beschrijvingen gaat een hoofdstuk over de persoon Willem Neutelings en de totstandkoming van zijn collectie. Opmerkelijk is dat de collectie Neutelings van dusdanige omvang en kwaliteit is dat hij tot de spectaculairste in zijn soort behoort en een verrijking bood voor de Nederlandse museale collectie, ondanks dat Neutelings die de verzameling bij elkaar bracht van huis uit geen kunsthistoricus was, maar slechts een liefhebber. Toch had Neutelings wel de ambitie een dergelijke collectie bij elkaar te brengen, zo schreef hij in een brief aan zijn vader Theo:

“Graag wil ik trachten de collectie te verbeteren en nog wat te vergroten, zodat zij representatief is voor de belangrijkste culturele periode in de ontwikkeling van de Westerse beschaving, maar ook kwalitatief kan wedijveren met wat er zich van deze aard in verzamelingen bevindt.”

Neutelings was van jongs af aan betrokken bij Liga waar zijn vader sinds 1923 adjunct-directeur was. Willem trad in zijn vaders voetsporen. Toen hij in 1968 op vakantie was in Spanje zette hij de eerste schreden op het pad van de middeleeuwse beeldhouwkunst door een 15^de-eeuwse Corpus, oftewel een voorstelling van de gekruisigde Christus. Een  aantal overzichtstentoonstellingen op het gebied van de middeleeuwse kunst later was zijn belangstelling echt gewekt. Samen met het bezoeken van beurzen en kunstenaars ontwikkelde Neutelings zo een uitstekend inzicht welke kwaliteit hij kon nastreven voor zijn collectie die gestaag groeide. Uiteindelijk besloeg de collectie Neutelings zoals die nu bekend staat meer dan honderd middeleeuwse voorwerpen uit de periode 1200-1500 afkomstig uit met name Frankrijk, Engeland, Duitsland en het Maasgebied, variërend van huisaltaartjes tot houten beelden, van albasten en marmeren sculpturen tot reliëfs en van ivoren en koperen objecten tot retabelfragmenten.

De objecten die samengaan onder de naam Collectie Neutelings zijn echter in feite onderdeel van een groter geheel. Zo zijn in inventarissen vanaf medio jaren 60 een keur aan antieke meubelen, prenten, kaarten en tapijten te vinden. Neutelings was dan ook een cultuurhistorische veelvraat. Zijn verzameling van middeleeuwse en vroegmoderne West-Europese sculptuur kreeg naar aanleiding van zijn Spaanse aankoop in 1968 pas echt vorm vanaf eind 1973. Hierbij is het opvallend dat Neutelings objecten ook gemakkelijk van de hand deed als hij er betere exemplaren voor terug kon krijgen of achteraf toch vond dat de objecten minder bij zijn collectie pasten. Zo verwierf hij in november 1968 een Piëta in steen die hij in 1977 weer van de hand deed, ook deed hij een beeldje van de Heilige Catharina binnen een half jaar van de hand. Catharina maakte toen plaats voor de Christus op de koude steen die nog altijd in de collectie te vinden is.

Neutelings in 1986 onverwachts overleed is er nooit sprake geweest van het uiteenvallen van de collectie. Al tijdens zijn leven sprak Neutelings de wens uit de collectie na zijn dood bijeen te houden, zoals hij het zelf zei:

“Bijeen en ten dienst van een ieder.”

Met die wens gingen de nabestaanden aan de slag en zij vingen een zoektocht aan voor een geschikt onderkomen voor de collectie. Na vele gesprekken met middeleeuwenspecialist en toenmalig directeur van het Rijksmuseum Henk van Os werd de collectie toch gesplitst en gingen twee topstukken gotisch ivoor naar het Rijksmseum. Omdat duidelijk werd dat het Rijksmuseum de collectie niet integraal kon opnemen, werd gezocht naar een nieuw onderkomen. Dit werd gevonden in het Bonnefantenmuseum in Maastricht wat toentertijd bezig was met nieuwbouw, waardoor de collectie direct plaats kon nemen in een prachtig nieuw pand. De collectie werd in langdurig bruikleen gegeven en er werd in 1996 direct een collectiepresentatie georganiseerd. Hierna bleef de verzameling Neutelings in wisselende ensembles deel uitmaken van de presentatie van het Bonnefantenmuseum. Een deel van de objecten bleef echter nog bij weduwe Jeanne Neutelings. Toen zij overleed besloten de erven de laatste tientallen objecten in langdurig bruikleen af te staan aan het Bonnefantenmuseum.

De publicatie geeft een helder overzicht van de totstandkoming van de collectie Neutelings en de man achter de werken; een intellectueel, industrieel en collectioneur. Daarnaast is de catalogus prachtig vorm gegeven en bieden de objecten van de foto’s een rijke aanvulling op de begeleidende teksten en de vergelijkingen die zo nu en dan met andere werken worden gemaakt. Met recht kan dan ook worden gezegd dat het Bonnefantenmuseum met de publicatie Collectie Neutelings. Vier eeuwen middeleeuwse sculptuur recht doet aan de wens van Willem Neutelings om de collectie voor eenieder toegankelijk te maken.

Vera Weterings