De Aanbidding der Koningen van Jeroen Bosch

Na het succesvolle Jeroen Boschjaar in 2016 staat momenteel de Bossche schilder wederom in het middelpunt van de belangstelling in het  Noordbrabants Museum. In de huidige tentoonstelling Uit de stal van Bosch. Jheronimus Bosch en de Aanbidding der Koningen staat Bosch’ De Aanbidding der Koningen uit ca. 1480 centraal. Het schilderij is voor de expositie speciaal overgekomen uit New York, waar het normaliter in het Metropolitan Museum of Art hangt.

Het thema van het schilderij, Driekoningen, was erg populair in de Late Middeleeuwen. En omdat Bosch ook in zijn tijd al enorm populair was, zijn er veel navolgingen van zijn Epifanie bekend en bewaard gebleven, in totaal zo’n 30 werken die de tand des tijds hebben doorstaan. In de tentoonstelling komen deze navolgingen uitgebreid aan bod. Het Bosch Research and Conservation Project heeft onderzoek gedaan naar het schilderij van Bosch en de latere kopieën. In de tentoonstelling worden enkele van hun bevindingen voor het voetlicht gebracht.

Voor het vinden van context voor de compositie die Bosch schilderde in zijn vroege Aanbidding moeten we niet zoals vaak de gewoonte is kijken naar het zuiden, Vlaanderen en Brabant, maar juist naar tijdgenoten die schilderden ten oosten van ’s-Hertogenbosch in het huidige Duitsland. Als meest noordelijke stad van Brabant, grenzend aan Gulik en Kleef, waren de Bosschenaren niet louter op steden als Leuven, Antwerpen en Brussel gericht. In Wesel werkte bijvoorbeeld Dirk Baegert, van wie een zelfde soort compositie bekend is als op de vroegere Epifanie van Bosch te zien is.

Omstreeks 1495 schilderde Bosch nogmaals een Aanbidding der Koningen, en deze keer is de voorstelling raadselachtiger. Bosch deed wat niemand eerder deed; door het plaatsen van een vreemde spotkoning, misschien wel de antichrist, in de stal op de achtergrond van het doek legt hij in een en hetzelfde doek het verband tussen de geboorte van Christus en zijn latere lijden en opoffering voor de mensheid. Het is deze versie van de Aanbidding die heel veel navolging heeft gekend.

In de tentoonstelling wordt met behulp van animaties en uitleg aan de hand van latere kopieën uiteengezet hoe Bosch’ voorstelling de kunstgeschiedenis heeft beïnvloed. Er zijn aanwijzingen dat Bosch meer dan voorheen gedacht werd met behulp van een werkplaats met medewerkers producten voor een kunstmarkt produceerde. Zo werden bepaalde motieven in schilderijen die klaarblijkelijk populair waren al snel herhaald. Dit laat een commerciële kant zien van Bosch die niet alleen een groot en origineel kunstenaar was, maar wellicht ook een gewiekst zakenman. In hoeverre dit beeld bestendigd zal worden moet in de toekomst blijken. De interessante doch qua omvang bescheiden tentoonstelling is zeker de moeite waard om de stad van Bosch weer eens te bezoeken.

Wouter van Dijk

De tentoonstelling Uit de stal van Bosch. Jheronimus Bosch en de Aanbidding der Koningen is nog tot en met 10 maart 2019 te bezoeken in het Noordbrabants Museum.