Recensent: Wouter van Dijk
De revolutie die niet doorging. De tragedie van Troelstra – november 1918, Rob Hartmans
Uitgeverij Omniboek, Utrecht 2018
ISBN 9789401913423
Paperback, met illustraties, bijlagen, bronnen en literatuur en personenregister
206 pagina’s
€ 20,00
De Vergissing van Troelstra
In 1918 waarde de revolutie door Europa. De tsaar in Rusland had het veld al moeten ruimen tijdens de Oktoberrevolutie van 1917 en nauwelijks een jaar later namen in Kiel, München en Berlijn arbeiders, matrozen, soldaten en tal van hervormingsgezinde burgers het heft in eigen hand en was met de vlucht van Wilhelm II ook in Duitsland de revolutie een feit. Daar kwam in de nieuwe Weimarrepubliek een sociaaldemocratische regering aan de macht. In Nederland had SDAP-leider Troelstra daar ook wel oren naar. In het parlement dreigde hij de conservatieve machthebbers met het revolutionaire buurland. Troelstra had echter voor zijn beurt gesproken. Hoewel de situatie ook in Nederland explosief leek, liep Troelstra’s revolutieoproep met een sisser af. Wat volgde was een massale steunbetuiging aan het koningshuis op het Malieveld, en een gebroken Troelstra die wekenlang het openbare leven schuwde. In De revolutie die niet doorging reconstrueert Rob Hartmans de aanloop naar Troelstra’s beruchte woorden in de Tweede Kamer en analyseert hij waarom de revolutie in Nederland er niet kwam.
Hartmans schetst hiervoor eerst de situatie in Nederland zoals die aan het einde van de Eerste Wereldoorlog was. Nederland had de neutraliteit weliswaar kunnen behouden, maar naarmate de oorlog vorderde was toch aan veel producten gebrek ontstaan. Daarbij kwam nog dat veel van het beschikbare voedsel bestemd was voor de gemobiliseerde krijgsmacht. De onvrede onder een groot deel van de armoede lijdende bevolking en de zich vervelende dienstplichtige militairen was groot. Maar groot genoeg om revolutie te maken toch niet bleek later. Achteraf is het gemakkelijk te oordelen dat Troelstra het bij het verkeerde eind had gehad. De internationale situatie in oktober en november 1918 gaf echter wel degelijk reden aan te nemen dat een revolutie ook in Nederland mogelijk zou kunnen zijn. Ook binnen Nederland waren diverse leden van het establishment gevoelig voor een mogelijke machtsovername door het linkse smaldeel van het land. De onderhandelingen die burgemeester van Rotterdam Zimmerman voerde met afgevaardigden van de SDAP en het NVV zet Hartmans ter illustratie daarvan uiteen.
De schrijver laat zien dat de gedachte aan een revolutie ook in reactionaire kringen sterk leefde, en geeft zo duiding aan wat later zo simplistisch als de ‘vergissing’ van Troelstra is weggezet. Zo geeft Hartmans inzicht in de acties en beraadslagingen van het groepje conservatieven dat onder leiding van Horace van Gybland Oosterhoff en Carel Gerretson voorbereidingen trof een mogelijke revolutie in de kiem te smoren. Waar Troelstra het begin november vooral druk had met debatteren met gelijkgezinde of juist gematigde partijgenoten over nut en noodzaak van de revolutie, daar namen hun politieke tegenstanders in het geheim al maatregelen om een mogelijke staatsgreep van het proletariaat met geweld in de kiem te smoren.
Troelstra’s tragiek was niet alleen dat hij zich met zijn revolutionaire retoriek liet meeslepen in wensdenken over een revolutie waar de Nederlanders niet op zaten te wachten, ook een groot deel van zijn eigen partij en zelfs kamerfractie was verbaasd toen hun politiek leider op 12 november sprak over de onafwendbare ommezwaai die in Nederland op stapel stond. Troelstra was altijd al een eigengereid en emotioneel opvliegende politicus geweest, maar dit werd door zijn partijgenoten getolereerd vanwege het charisma van de man. Keerzijde van deze begeestering was de diepe ontgoocheling die zich na de uiteindelijk geflopte oproep tot revolutie van hem meester maakte. Hij had de politieke en maatschappelijke situatie in Nederland inderdaad verkeerd ingeschat, er was in ons land geen voedingsbodem voor revolutionaire actie, al was er wel degelijk onvrede over maatschappelijk onrecht en de slechte economische situatie. Hartmans geeft dit in zijn boek op een uitermate prettig leesbare en nuchtere manier weer. Voor wie wil lezen hoe het nu precies zat met die mislukte revolutie van Troelstra is De revolutie die niet doorging hét boek dat uitkomst biedt.
Wouter van Dijk