Recensent: Wouter van Dijk

De sfinx van Spanje. Beschouwingen van een ooggetuige, Albert Helman
Met een nawoord van Michiel van Kempen
Deel 1 uit de reeks Kritische Klassieken

Uitgeverij Schokland, De Bilt 2011
ISBN: 978 90 816628 1 9

Gebonden, met stofomslag, nawoord en noten
172 pagina’s
€22,90

Journalistieke beschouwingen uit de chaotische begindagen van de Spaanse Burgeroorlog

De sfinx van Spanje is een ooggetuigenverslag van de eerste periode van de Spaanse Burgeroorlog. Tegelijkertijd is het een beschouwing over de geschiedenis die leidde tot de oorlog en een poging tot prognose waartoe de revolutie zal leiden die naar aanleiding van de militaire opstand ingezet werd. Het boek is oorspronkelijk begin 1937 geschreven, toen nog niet duidelijk was hoe de oorlog zou aflopen. Albert Helman, of Lou Lichtveld zoals hij eigenlijk heette, woonde van 1932 in Spanje waar hij als journalist werkzaam was en berichtte over de politieke situatie in het land voor onder andere De Nieuwe Rotterdamsche Courant en de Groene Amsterdammer. De sfinx van Spanje komt voor een deel voort uit deze reportages.

In zijn verslag van de eerste oorlogsdagen komt de verwarring en chaos die de periode kenmerkte goed naar voren. Na de bezwering van het gevaar in Barcelona, waar hij op dat moment verblijft, trekt Helman samen met een collega-journalist mee met de milities die op pad gaan om Aragon te bevrijden, richting Belchite en Zaragoza. Hier wordt hij bevangen door de revolutie en neemt gewapend deel aan het beleg van Belchite. Al snel ontdekt hij echter, na een vuurgevecht met zijn patrouille met eigen troepen, dat hij niet voor het soldatenleven in de wieg is gelegd. Hij ruilt zijn geweer dan ook al snel weer in voor de vertrouwde vulpen.

Helman wisselt het relaas van zijn belevenissen in Spanje af met beschouwingen over de rol van de kerk en de politieke partijen in het Spanje van die tijd. De politieke situatie doorziet hij al vrij scherp, al trekt hij niet overal de juiste conclusies. Zo meent hij dat de Spaanse regering vrijwillig de internationale wapenmarkt de rug toekeerde om bij Stalin wapens te kopen, terwijl dit in de realiteit natuurlijk bittere noodzaak was. De katholieke kerk als instituut fileert hij haarfijn als bolwerk van het conservatieve volksdeel in het land, dat de economische en politieke emancipatie van de gewone mensen liever tegenwerkt dan eraan bij te dragen. In de chaos van het moment had Helman niet altijd de kans om voldoende te reflecteren op bepaalde gebeurtenissen, zo brengt hij geruchten die de ronde deden als waarheid, zoals de mare dat de bekende anarchist Durruti een verraderlijke kogel van Republikeinse kant had ontvangen, en dat de kloosters en kerken door de nationalisten allemaal als sluipschuttersnesten en munitieopslagplaatsen omgetoverd waren.

Helman was een van de vele journalisten die, hoewel aanvankelijk zonder specifieke loyaliteit voor een van de beide strijdende partijen, naarmate de oorlog vorderde en hij meer inzicht kreeg in de strijd, een sterk supporter van de Republiek werd. Net zoals de aanvankelijk conservatieve Britse journalist Henry Buckley dat werd, om maar een voorbeeld te noemen. Een andere Nederlander die het overkwam was Johan Brouwer, ook geen progressief bij uitstek en hoewel geen journalist leerde hij als hispanist in Spanje ook het conflict van nabij kennen. Helaas hebben de publicaties van vele schrijvers als zij niet geholpen in het genereren van de politieke en militaire steun van andere landen in de wereld die nodig was om de Republiek voor de ondergang te behoeden. Toch blijft Helmans literaire verslag van de chaotische eerste oorlogsmaanden en zijn zoektocht naar de ‘sfinx van Spanje’, de volgens Helman raadselachtige gespletenheid van de Spaanse volksziel, zeer interessante materie voor iedereen die interesse heeft in de Spaanse Burgeroorlog. Het valt dan ook zeer te prijzen dat Uitgeverij Schokland Helmans beschouwingen door deze uitgave weer voor een breed publiek toegankelijk heeft gemaakt.

Wouter van Dijk