Recensent: Vera Weterings
De verbeelders. Nederlandse boekillustraties in de twintigste eeuw, onder redactie van Saskia de Bodt
Uitgeverij Vantilt, Nijmegen
ISBN 9 789460 042164
Hardcover, rijkelijk geïllustreerd in kleur
328 pagina’s
€ 35,-
De verbeelders
De verbeelders. Nederlandse boekillustraties in de twintigste eeuw biedt een uitvoerig naslagwerk over ruim een eeuw boekillustraties. Het werk behandelt in zes hoofdstukken de ontwikkelingen die de boekillustratiekunst heeft doorlopen. De hoofdstukken behandelen telkens een nieuw tijdvak, zodat je als lezer op een chronologische manier de vernieuwingen tot je neemt. De hoofdstukken zijn allen via dezelfde structuur opgebouwd, startend met een inleiding met daarin de veranderingen die tekenend waren voor de behandelde periode, gevolgd door ‘geschreven portretten’ van een selectie illustratoren die een belangrijke stempel op de betreffende periode hebben gedrukt.
Het gaat niet over illustratie in brede zin, maar concentreert zich op de ontwikkelingen in de twintigste eeuw – een tijd waarin vooral boekillustratie aan veranderingen onderhevig was ,discussies opriep en soms onder druk stond. (p. 9)
Het werk is samengesteld door Saskia de Bodt, kunsthistoricus aan de Universiteit Utrecht en bijzonder hoogleraar Illustratie aan de Faculteit der Geesteswetenschappen van de Universiteit van Amsterdam. Eerder verscheen onder redactie van De Bodt Zwart. De verbeelding van de zwarte mens in de Nederlandse illustratiekunst 1880-1980 (2008). De Bodt heeft zich in haar vroegere onderzoek gericht op de beeldende kunst uit de periode 1850-1950, met het accent op Nederland en België en dan met name de laatnegentiende-eeuwse schilderkunst. De laatste jaren doet De Bodt vooral onderzoek naar illustraties. Zo bestudeert ze de rol van ‘artistieke' prentenboeken in de reformbeweging aan het begin van de twintigste eeuw. De komende jaren wil De Bodt werken aan een History of Dutch Illustration en daarmee de illustratiegeschiedenis in kaart brengen. Met De Verbeelders is De Bodt hier zeker in geslaagd.
Niet alleen biedt het werk een feest van herkenning voor de lezer, het lijvige monument is ondanks haar omvang ook zeer prettig te lezen. Op een heldere wijze worden de vernieuwingen, omslagen en uitzonderlijkheden in de illustratiegeschiedenis belicht en komen verschillende illustratoren in hun ‘geschreven portretten’ aan het voetlicht. Hoewel de publicatie illustraties centraal heeft staan, heeft het beeld zeker niet de overhand gekregen in dit werk. De illustraties zijn dan ook slechts ‘ter illustratie’ en de tekst brengt de geschiedenis over aan de lezer.
Het werk is echter meer dan een uitvoerig overzichtswerk, het heeft ook zeker zijn sporen nagelaten in de huidige samenleving. Zo is 6 maart 2015 tijdens het symposium De Verbeelders – georganiseerd naar aanleiding van het gelijknamige boek – in een uitverkochte Koninklijke Bibliotheek hevig gediscussieerd over de plaats van illustraties in het huidige museumbestel en archiefwezen. Ook wordt momenteel in een drietal musea extra aandacht besteed aan boekillustraties ter ere van het verschijnen van de publicatie. Zo besteedt het Anton Pieck Museum in Hattem aandacht aan acht bekende illustratoren uit de eeuw van Pieck. Museum Meermanno | Huis van het Boek presenteert de tentoonstelling De verbeelders. Tweehonderd jaar Nederlandse illustratoren en ook in het Letterkundig Museum is een kleine expositie ingericht: Van Arendsoog tot Wiplala.
De publicatie De verbeelders start met de periode van het einde van de negentiende en begin van de twintigste eeuw. Dit was een periode waarin het illustreren van boeken in opkomst was in Nederland, waar voorheen standaard de buitenlandse illustraties werden overgenomen, werd in deze periode steeds meer waarde gehecht aan nationale illustraties. Anders dan aan het einde van de twintigste eeuw, waren deze illustraties sterk aan de tekst gekoppeld. Kenmerkend voor de periode tot en met de Eerste Wereldoorlog zijn de artistieke en pedagogische tendensen in het werk. Enerzijds verschenen in die periode artistiek verzorgde uitgaven voor met name volwassenen, anderzijds werden steeds meer mooie boeken voor de jeugd op de markt gebracht.
In de hierop volgende periode, de jaren dertig en veertig van de vorige eeuw, wordt in de publicatie duidelijk dat het vak illustrator sterk professionaliseerde. Veel illustratoren hadden een opleiding als tekenleraar afgerond en gaven ook les. Daarbij werd er in die periode volop geëxperimenteerd met druktechnieken. Ook de volgende decennia, de jaren vijftig en zestig, verschenen illustraties veelvuldig in boeken, kranten, tijdschriften en brochures waardoor illustratoren zich nog meer in hun vak konden profileren. Opvallend is dat de meeste illustratoren in deze periode zowel voor kinderen als volwassenen werkten en deze stijlen weinig van elkaar verschilden. Dit had er ook mee te maken dat illustraties met name teksten dienden te onderstrepen en geen losstaande artistieke uitingen waren. De artistieke losbandigheid van illustratoren werd groter in de jaren daarop, de jaren zeventig en tachtig. Ook gingen auteurs steeds nauwer samenwerken met tekenaars. Tegelijkertijd ontstond er een grotere kloof tussen illustraties voor de jeugd en het volwassen publiek. Het werk eindig met de periode van de jaren negentig tot 2014, een periode waarin het beeld een steeds belangrijkere rol is gaan spelen ten opzichte van de tekst.
De Verbeelders is een heerlijk overzichtswerk over meer dan een eeuw boekillustraties in Nederland. Het werk is van een dusdanig formaat dat het met recht de naam ‘koffietafelboek’ mag dragen. In de publicatie geeft De Bodt de lezer op een aangename manier inzicht in de veranderingen in illustratietechnieken en stijlen. Daarnaast bieden de illustratorenportretten extra verdieping in het leven en werk van een selectie illustratoren. De Bodt is erin geslaagd een zeer representatieve selectie illustratoren te belichten in De Verbeelders. Zo komen bekende namen als Eppo Doeve, Thé Tjong-Khing, Dirkje Kuik, Fiep Westendorp, Anton Pieck, Dick Bruna maar ook het obscure gezelschap El Pintor aan bod. Uiteraard zijn niet alle illustratoren opgenomen in het werk, wat ook geen tekortkoming is. Het werk is immers bedoeld om inzicht te geven in de ontwikkelingen en pretendeert niet een volledig beeld te geven van de illustratoren in de twintigste eeuw. De Verbeelders heeft haar naam te danken aan de boekillustraties die centraal staan, oftewel de ‘verbeelders’ van verhalen.
Al met al kan het lijvige werk De Verbeelders alleen maar worden geprezen. Het omvangrijke werk is ondanks haar formaat te lezen als een ware page turner en is met de vele illustraties een lust voor het oog. Daarbij biedt het boek ook nog eens veel inzicht in de ontwikkelingen die boekillustraties de afgelopen eeuw doormaakten en laat de lezer kennismaken met een scala aan boekillustratoren door middel van heldere, beknopte illustratieportretten. De Verbeelders toont aan dat illustraties – net als schilderijen en prenten – een blijvende plaats horen te krijgen in de kunstgeschiedenis van Nederland.
Vera Weterings
De tentoonstelling De eeuw van Pieck, spannende verhalen uit de wereldliteratuur is van 13 oktober 2014 tot en met 30 april 2015 te bezoeken in het Anton Pieck Museum in Hattem. In Museum Meermanno | Huis van het Boek kan van 17 januari tot en met 17 mei 2015 de tentoonstelling De verbeelders. Tweehonderd jaar Nederlandse illustratoren bekeken worden. Gelijktijdig met de expositie in Museum Meermanno presenteert het Letterkundig Museum de tentoonstelling Van Arendsoog tot Wiplala.