Het oudste standbeeld van Nederland is in Rotterdam terug te vinden. Het is het bronzen standbeeld dat Hendrick de Keyser in 1622 maakte van Desiderius Erasmus (1467-1536) op het Grotekerkplein aan de voet van de Grote of Sint Laurenskerk. Het is lastig voor te stellen dat Rotterdam ongeveer twee eeuwen lang de enige Nederlandse stad is geweest met een standbeeld.

Het ruiterstandbeeld van Willem van Oranje (1845) bij Paleis Noordeinde was het eerste standbeeld in Den Haag. In Amsterdam kregen Rembrandt (1852), Vondel (1867) en Thorbecke (1876) als eerste een standbeeld. Tot ongeveer halverwege de negentiende eeuw kenden andere Nederlandse steden geen standbeelden en de echte groei in beelden is pas merkbaar na de Tweede Wereldoorlog.

Vanwaar die late entree van beelden in de openbare ruimte in Nederland? Joost de Jong wijst in zijn artikel De eerste standbeelden van Amsterdam in Ons Amsterdam (september 2011) op twee oorzaken. Zo wijst hij op het feit dat beelden sinds de Beeldenstorm en opkomst van het protestantisme uit de gratie waren. Daarnaast ontbreken beelden in het Nederlandse straatbeeld, doordat Nederland met name een land van schilders is en niet van beeldhouwers. Belangstelling voor beelden ontstond pas tijdens de opkomst van het nationalisme halverwege de negentiende eeuw. De verering van nationale helden zorgde ervoor dat enkelen hun eigen monument kregen.

Maar hoe verbeeld je zo’n held? In het geval van Willem van Oranje was er veel debat over hoe hij verbeeld moest worden: als krijgsman of als staatsman. In een kleine versie van het ruiterstandbeeld dat op het Noordeinde te zien is, blijkt dat dit tijdens de ontwikkeling van het beeld ook nog niet duidelijk was. Een kleine variant toont afwijkingen van het uiteindelijke grote standbeeld. Zo heeft Oranje in zijn rechterhand geen veldheerstaf, zoals gebruikelijk bij een ruiterstandbeeld, maar een rol perkament.

Momenteel wordt in het Haags Historisch Museum in de tentoonstelling Held op sokkel aandacht besteed aan de vraag wat iemand tot een held maakt en hoe deze verbeeld worden. In de tentoonstelling belicht het museum een tiental helden van wie een standbeeld in Den Haag te vinden is. Aan de hand van voorwerpen, schilderijen, filmmateriaal, foto’s en verhalen wordt een inkijkje gegeven in hun leven. Ook wordt op fraaie wijze verteld hoe zij in de loop der tijd zijn verbeeld en vereerd. Enkele helden uit de tentoonstelling naast Willem van Oranje zijn schrijver Louis Couperus, politicus Willem Drees en anti-apartheidsstrijder Nelson Mandela.

Vera Weterings

De tentoonstelling Held op sokkel is nog tot en met 24 januari 2015 in het Haags Historisch Museum te bezoeken.