Recensent: Vera Weterings
Klimt ◊ Schiele. Judith en Edith. Een obsessie, Frouke van Dijke
Uitgeverij Lecturis BV i.s.m. Gemeentemuseum Den Haag, Eindhoven 2016
ISBN 978 94 6226 183 9
Paperback, met illustraties in kleur en zwart-wit, tijdlijn en notenapparaat
80 pagina’s
€ 19,95
Klimt ◊ Schiele
Het Gemeentemuseum Den Haag kan met recht een van de eerste musea van moderne kunst in Nederland worden genoemd. Het verzamelt immers al sinds het begin van de twintigste eeuw internationale, eigentijdse kunst. Toen het Gemeentemuseum in 1927 een tentoonstelling van hedendaagse Oostenrijkse kunst organiseerde, kon het ook het Portret van Edith van Egon Schiele verwerven. Dit portret is tot op heden het enige portret van Schiele in Nederland. Dit bijzondere werk wordt bij hoge uitzondering uitgeleend. Recent was het portret tijdelijk te zien in de Österreichische Galerie Belvedere. Als tegenprestatie voor deze uitlening heeft het Gemeentemuseum nu de buitengewone kans om het schilderij Judith I van Gustav Klimt te tonen. Het museum kan dit topstuk als dank voor hun bruikleen namelijk tijdelijk tentoonstellen in Den Haag.
Het Gemeentemuseum heeft er met de tentoonstelling Klimt ◊ Schiele dan ook niet voor gekozen een omvangrijke tentoonstelling neer te zetten. Men richt zich met name op de uitzonderlijke kans voor bezoekers om dit beroemde schilderij te zien, in de Nederlandse museumcollectie is immers geen Klimt aanwezig. Daarbij schept het Gemeentemuseum met de tentoonstelling ook de mogelijkheid om twee belangrijke kunstenaars uit het Wenen van rond 1900 tijdelijk samen te brengen, met behulp van twee tegenpolen; de femme fatale Judith en de kuise Edith. In de publicatie bij de tentoonstelling wordt niet alleen aandacht besteed aan beide kunstenaars, de kunstwereld van de Wiener Secession en de ontwikkeling die hun werk doormaakt, maar ook aan de afgebeelde vrouwen op de topstukken Judith en Edith en het vrouwbeeld in het fin-de-siècle in het algemeen.
Zo wordt in de publicatie bijvoorbeeld duidelijk dat Schieles vrouw Edith eigenlijk niet zo kuis en verlegen was, terwijl het beeld dat hij met zijn Portret van Edith schetst, dat juist wel was. Na het lezen van de publicatie wordt duidelijk dat Edith niet zozeer een portret is van het ware karakter van zijn vrouw, maar eerder het ideaalbeeld dat Schiele van zijn vrouw had: een kuise echtgenote, ideale schoondochter en toekomstige, liefhebbende moeder.
Ook de ware aard van Judith komt bovendrijven in de publicatie. Hoewel Klimt de vrouw als een gevaarlijke femme fatale heeft neergezet, blijkt zij de hoofdrolspeelster te zijn in het Bijbelverhaal over Judith en Holofernes en werd ze zelfs lange tijd gezien als een sterke en kuise heldin. Judith, ofwel Ioudith, betekent immers ‘jood’ en het verhaal gaat dat de vrouw uit Judea verschijnt wanneer alle mannen lijken te falen. De bevolking van Betulia dreigde te sterven van honger en dorst doordat zij werden geteisterd door het leger van koning Nebukadnessar. Judith verleidde generaal Holofernes waardoor ze hem kon onthoofden. Hiermee redde ze de stad van het vijandige leger van Nebukadnessar. Met dit verhaal is Judith in de middeleeuwen en renaissance vaak als een femme forte, sterke vrouw, neergezet in plaats van een femme fatale. Mede hierdoor is Judith eeuwenlang een geliefd thema in de beeldende kunst geweest. Aangezien Klimt de eeuwenoude iconografie aan zijn laars lapt, heeft hij ervoor gekozen om haar op een geheel nieuwe wijze te verbeelden; als een femme fatale. Hiermee inspireerde hij ook latere kunstenaars.
Dat Klimt een belangrijke rol speelde in de Weense avant-garde kunst van rond 1900 wordt in de publicatie meer dan duidelijk. Ook is daarbij volop aandacht voor de relatie tussen Klimt en Schiele die zich gemakkelijk laat omschrijven als die tussen een leermeester en zijn volgeling. Toch wordt op deze stelling door auteur Frouke van Dijke direct een nuancering aangebracht. Deze karakterisering doet volgens haar geen recht aan beiden. Klimt ontwikkelde zich immers tot de voornaamste vertegenwoordiger van de Weense jugendstil en het symbolisme, terwijl Schiele in korte tijd uitgroeide tot een van de belangrijkste kunstenaars van het expressionisme. In het boek is er echter ook aandacht voor de relatie tussen Klimt en Schiele. Zo keek de jonge Schiele op tegen de grote figuur Klimt.
“Aanvankelijk dient Klimt als een idool en rolmodel voor de jonge Schiele, zowel in het leven als in de kunst. De bewondering gaat zelfs zo ver dat hij zelfs Klimts zware Weense accent imiteert. Daarnaast introduceert hij zichzelf in de kunstwereld als ‘de zilveren Klimt’.” (p. 25)
Zo is in de eerste werken van Schiele duidelijk de invloed van Klimt aanwezig. Schiele maakte gebruik van vergelijkbare decoratieve patronen, composities en vreemde langgerekte figuren. Zijn eigen karakter kreeg in de loop der jaren meer vorm en Schiele ontwikkelde zich als een expressionistisch kunstenaar. Zo groeide Schiele niet slechts uit tot een ‘zilveren Klimt’, maar tot een gelijkwaardige troonopvolger in de Weense kunstwereld.
De publicatie biedt een evenwichtig geheel tussen enerzijds aandacht voor de twee kunstenaars Klimt en Schiele en anderzijds hun topstukken Judith en Edith. Deze samenhang zorgt ervoor dat het boek zowel inzicht geeft in de personen achter de twee kunstenaars en de ontwikkeling van hun kunst als in het beeld van de vrouw in het Wenen van rond 1900. Naast de waarde van deze twee invalshoeken is ook de vormgeving van het boek een groot pluspunt. Het boek is een lust voor het oog vanwege de prachtige (detail)afbeeldingen van de werken die erin zijn opgenomen. Het is dan ook de ideale souvenir met inhoud voor eenieder die de tentoonstelling in het Gemeentemuseum heeft bezocht en er thuis van wil nagenieten of nog wat meer achtergrondinformatie over het tentoongestelde verlangt.
Vera Weterings
De tentoonstelling Klimt ◊ Schiele. Judith en Edith is nog tot en met 19 juni 2016 in het Gemeentemuseum Den Haag te bezoeken.
Pingback:
Jan Toorop |