Rotius: Rembrandt van Hoorn

IMG_4739

Het is dit jaar 350 jaar geleden dat de Hoornse schilder Jan Albertsz Rotius (1624-1666) overleed. In het kader van dit herinneringsjaar organiseert het Westfries Museum een grote overzichtstentoonstelling van deze meesterschilder. Rotius wordt ook wel de beste schilder die Hoorn gekend heeft genoemd, de Rembrandt van Hoorn. Waar heeft hij deze titel aan te danken?

Zelfportret van Jan Albertsz Rotius (Musée des Ursulines, Mâcon)
Zelfportret van Jan Albertsz Rotius (Musée des Ursulines, Mâcon)

In zijn beginperiode is in zijn werk duidelijk te zien dat hij nog niet alle fijne kneepjes van het schildersvak beheerste. Een goed voorbeeld hiervan is te zien in zijn zelfportret dat hij op zijn 21ste schilderde met zijn vrouw Maritie Ambrosiusdr en zoon Jacob. In dit schilderij is de ruimtelijke indeling niet helemaal duidelijk en balanceert zijn zoon op onnatuurlijke wijze op zijn moeders schoot. Later werd Rotius echter een meester in de details in zijn portretkunst. Volgens kunsthistoricus prof. dr. Rudi Ekkart had zijn werk rond 1658 zoveel aan techniek en uitbeeldingsvermogen gewonnen dat het werk van Rotius zich kan meten met dat van zijn tijdgenoten in de grote steden. Vandaar dat Rotius ook wel de Rembrandt van Hoorn wordt genoemd.

Jan Rotius - Keukenstuk
Keukenstuk (Westfries Museum)

Het oeuvre van Rotius bestaat – voor zover bekend is – uit zo’n zestig portretten, waaronder ook de vier Schuttersstukken die hij schilderde voor de Nieuwe en Oude Doelen te Hoorn en die bij elkaar alleen al 65 portretten omvatten. Hoewel Rotius vooral bekend is geworden als portretschilder, maakte hij ook verschillende stillevens. Op de nieuwe aanwinst van het Westfries Museum Keukenstuk komen zijn twee genres samen. Het werk toont immers niet alleen een stilleven met onder meer gevogelte, een mand met vlees en kolen tot in de fijnste details geschilderd, maar ook een keukenmeid. Haar portret en haar manier van kijken vertonen duidelijk verwantschap met enkele van de portretten van Rotius. Dit werk combineert het beste van twee werelden. Het is dan ook een van de topstukken op de overzichtstentoonstelling.

Portret van een achtjarig meisje met een fruitschaal (Westfries Museum)
Portret van een achtjarig meisje met een fruitschaal (Westfries Museum)

Met name de details op zijn portretten zijn bijzonder indrukwekkend en vragen van de museumbezoeker om rustig de werken te bekijken. Hoe langer je de portretten bestudeerd, hoe meer details opvallen. De zwarte kleding van de heren toont prachtige details met kant, manchetten en knopen en de kragen zijn uitzonderlijk gedetailleerd weergegeven. Ook de veren die op verschillende schilderijen zijn weergegeven zijn bijzonder kunstig geschilderd. Neem bijvoorbeeld Het portret van een achtjarig meisje met een fruitschaal uit 1660. De pracht en praal van de kleding van dit achtjarige meisje springen bijzonder in het oog: het meisje houdt een elegante struisveren waaier vast, op haar satijnen jurk en onderrok zijn fijne borduursels aangebracht, er zijn fleurige strikken in haar haren en op haar kleding aangebracht en de schilder heeft op bijzonder fraaie wijze in beeld gebracht hoe de manchetten en kraag zijn gemaakt van delicaat kant.

IMG_4740Deze modieuze details komen in de tentoonstelling niet alleen terug op de portretten, maar ook in vitrines met werk van hedendaagse kunstenaars die zich lieten inspireren door Rotius. Zo liet beeldend kunstenares Astrid Meijer liet zich in de verbeelding van haar handschoen inspireren door Kind met bok. Verder is werk te zien van couturier Sepehr Maghsoudi die zich liet inspireren door de schutterskleding, kunstenares Ella Siekman maakte molensteenkragen van zeildoek en verpakkingsmateriaal en papierkunstenares Ria van Krieken een waaier.

De combinatie van nieuw en oud past bij de insteek van het museum. Het Westfries Museum is immers hét museum van de Gouden Eeuw en heeft naam gemaakt met zijn verrassende manier om heden en verleden met elkaar te verbinden. Vorig jaar deed het museum dit met de vernieuwde beleving waarmee bezoekers met behulp van de nieuwste ‘virtual reality’ bril, de Oculus Rift - een virtuele wandeling door het Hoorn van 1650 kunnen maken.

Portret van een 33jarige man (Westfries Museum)
Portret van een 33-jarige man (Westfries Museum)

Op de overzichtstentoonstelling van Rotius wordt de link tussen heden en verleden niet alleen gelegd door de kunstwerken van hedendaagse kunstenaars naast die van werken van Rotius te exposeren, maar ook door de audiotour. In de audiotour gaan bekende en minder bekende Nederlanders vanuit hun eigen achtergrond ‘in gesprek’ met de mensen die Rotius portretteerde; van etiquettespecialist Reinildis van Ditzhuijzen die de kapiteinsmaaltijd van Rotius langs de etiquettemeetlat legt tot sterkok Pierre Wind die de keukenmeid vraagt wat zij aan het bereiden is en van sportschrijver Hugo Borst die in gaat op de relatie tussen vader Jan en zoon Jacob Rotius tot jetsetkapper Christiaan Houtenbos die het kapsel van Grietje Veen recenseert. Mijn persoonlijke favoriet was het verhaal van kunsthistorica Wieteke van Zeil. Van Zeil had met haar geoefend oog – ze schrijft al twaalf jaar voor de Volkskrant en wijst in haar column Oog voor detail  op de rijke details in kunstwerken die meestal aan onze aandacht ontglippen – op vingerafdrukken op de manchet van Portret van een 33-jarige man. Een techniek die Rotius waarschijnlijk gebruikte om een schaduweffect op de mouw te creëren. Deze en andere details laten je als bezoeker beter kijken naar de kunstwerken en zorgen ervoor dat ‘saaie’ portretten gaan fascineren door hun uiterst nauwkeurig uitgewerkte details. Kunstliefhebbers van de Gouden Eeuw zullen hun hart dan ook kunnen ophalen in Hoorn bij De Hoornse meesterschilder Rotius.

Vera Weterings

De tentoonstelling De Hoornse meesterschilder Rotius is wegens succes verlengd en nog tot 5 december 2016 in het Westfries Museum in Hoorn te bezoeken.