Recensent: Wouter van Dijk
Schriftspiegel. Oud-Nederlandse handschriften van de 13de tot in de 18de eeuw, P.J. Horsman en J.P. Sigmond
Uitgeverij Verloren, Hilversum 2022
ISBN 9789087049607
Hardcover, rijk geïllustreerd in kleur, met bronnenopgave
296 pagina's
€ 35,00
De Schriftspiegel van Horsman, Poelstra en Sigmond is sinds zijn verschijnen in 1985 gaan behoren tot de klassiekers onder de paleografische handboeken. We kunnen er dan ook niet omheen de herziene editie die vorig jaar verscheen onder ons publiek van archiefprofessionals onder de aandacht te brengen.
Handboek
Deze aangepaste editie komt op het conto van Horsman en Sigmond. Theo Poelstra overleed in 2004. De samenstellers vonden het tijd voor een herziene uitgave, nu door grootschalige digitalisering van archieven nieuwe gebruikers in contact komen met het oude schrift. Het oefenboek zal ongetwijfeld een groep gebruikers vinden die zich liever in het oude schrift verdiepen aan de hand van een handboek dan via digitale middelen, en is daarmee complementair aan de digitale cursussen paleografie die online beschikbaar zijn.
Afkortingen
Het handboek leidt de gebruiker voordat de oefenteksten aan bod komen langs de ontwikkeling van het schrift en beschrijft enkele veelvoorkomende vroegere schrijfwijzen van alle letters in het alfabet. Daarnaast wordt dieper ingegaan op de verschillende soorten afkortingen, het gebruik van cijfers en de wijzen van datering die in onze streken in gebruik waren. Onze voorouders waren inventief in het bedenken van afkortingen, want afkortingsvormen zijn er legio. Zo leert de lezer over samentrekkingen, contracties, waarbij vaak klinkers middenin woorden worden weggelaten. Daarnaast kom je in oude teksten veelvuldig suspensies tegen, afkappingen van woorden waarbij het laatste deel van een woord wordt vervangen door een streep, punt of anderszins. Dan gebruikte men nog verticale afkortingstekens en werden ook medeklinkers doorgestreept bij wijze van afkorting. Van al die vormen kennen we nu voornamelijk nog de afkortingspunt, bijvoorbeeld d.d. in geval van de dato, a.s. voor aanstaande, jl. voor jongstleden, enz.
Begrippen
Het boek is tevens voorzien van een index op documenttype. De teksten zijn in chronologische volgorde in het boek opgenomen, maar die volgorde komt niet per se overeen met de benodigde vaardigheden om de teksten te kunnen lezen en begrijpen. Daarom reiken de auteurs de gebruiker een route door de teksten aan waarbij de moeilijkheidsgraad oploopt. Tot slot is ook een verklarende woordenlijst opgenomen van in de tekst voorkomende begrippen die bij de lezer mogelijk problemen veroorzaken. Hebt u bijvoorbeeld paraat wie de dadungsluden ook alweer waren? Of wat een namptissement precies was? Het uiteindelijke doel voor de gebruiker is immers niet alleen de teksten kunnen lezen, maar deze ook kunnen begrijpen.
Documenttypen
De gekozen teksten bestrijken een breed palet aan documenttypen, en zijn ook qua historische inhoud divers. Zo lezen we onder andere over verordeningen en reglementen van stads- en dorpsbesturen, juridische geschillen, rekeningen, belastingheffing, beleningen en transporten. De gebruiker die zwoegt op het ontrafelen van het oude schrift wordt wat meer wegwijs gemaakt in de oude stukken door beknopte contextinformatie die de samenstellers bij ieder document hebben toegevoegd. Daarnaast is gedacht aan geografische spreiding in herkomst van de teksten. Dat was in de eerdere editie ook al zo. Deze moderne uitgave bevat natuurlijk duidelijker afbeeldingen in kleur van de documenten, maar ook is een aantal teksten door de auteurs vervangen omdat zij het voor de gemiddelde gebruiker nuttiger achtten wat meer vroegmoderne teksten aan te bieden in plaats van middeleeuwse. Enkele andere teksten zijn vervallen omdat ze niet digitaal beschikbaar konden worden gemaakt, lezen we in de inleiding. En dat is wel wat opmerkelijk, aangezien de documenten in 1985 blijkbaar wel gefotografeerd konden worden.
Schoonheidsfoutjes
Alles bij elkaar is de Schriftspiegel niet veel veranderd, maar dat is het middeleeuwse en vroegmoderne schrift de afgelopen veertig jaar natuurlijk ook niet. De lezer wordt in de literatuuropgave ook nog gewezen op de inmiddels beschikbare digitale mogelijkheden om het lezen van oud schrift te oefenen, al lijkt deze lijst wat slordig samengesteld. Zo is - naast de aanwezigheid van een aantal zet- of typfouten - bij het CBG Centrum voor Familiegeschiedenis een verkeerde url geplaatst en worden bij Wat staat daer en het afkortingenhandboek voor middeleeuwse Latijnse woorden Lexicon abbreviaturarum van Cappelli de urls niet vermeld.[1] Ook het bestaan van een in database gegoten versie van Grotefends tijdrekenhandboek lijkt de samenstellers te zijn ontgaan.[2] Dat is jammer, maar geen onoverkomelijk beletsel voor de gebruiker die liever een papieren handboek raadpleegt. Tenminste dat mogen we aannemen als hij of zij dit boek heeft aangeschaft.
Wouter van Dijk
[1] Respectievelijk https://watstaatdaer.nl/ en https://www.adfontes.uzh.ch/en/ressourcen/abkuerzungen.
[2] http://bilder.manuscripta-mediaevalia.de/gaeste//grotefend/grotefend.htm.