De eerste Gouden Eeuw, Luit van der Tuuk

de eerste gouden eeuwRecensent: Wouter van Dijk
De eerste Gouden Eeuw. Handel en scheepvaart in de vroege middeleeuwen, Luit van der Tuuk

Uitgeverij Omniboek, Utrecht 2011
ISBN: 978 90 5977 651 7

Paperback met afbeeldingen in kleur en zwart/wit, bronnen- en literatuurlijsten en plaatsnamen- en zakenregisters
272 pagina's
€19,99

Een onderzoek naar vroegmiddeleeuwse handelsnetwerken

De vroege middeleeuwen hebben zich de laatste jaren mogen verheugen in een hernieuwde belangstelling van historici. Ingeklemd tussen de grandeur van de Klassieke Oudheid en de aantrekkingskracht van de romantische hoge middeleeuwen met zijn ridderromans en steekspelen waren de zogenaamde Dark Ages lange tijd een nogal onderschoven kindje wat historisch onderzoek betreft. De laatste jaren wordt hard aan de weg getimmerd daar verandering in te brengen. Titels als Gouden Middeleeuwen. Nederland in de Merovingische wereld, 400-700 na Chr. van Annemarieke Willemsen, en dit boek van Luit van der Tuuk zijn daar voorbeelden van.

Zoals de beide boektitels al suggereren waren de vroege middeleeuwen lang niet zo duister en vreselijk als ze tegenwoordig vaak worden gezien. Sterker nog, beide auteurs laten zien dat dit juist een periode van relatieve welvaart en politieke stabiliteit was, al focussen ze beide op een ander deel van de vroege middeleeuwen.

Van der Tuuk wil in zijn boek een beeld schetsen van de bestaande vroegmiddeleeuwse handelsnetwerken en de rol die de scheepvaart hierin speelde. Een grote rol, zo blijkt, aangezien vrijwel alle handel op grotere afstand dan de lokale markt over het water vervoerd werd. De auteur begint zijn boek met een tweetal hoofdstukken over twee belangrijke pijlers in het economisch systeem van de vroege middeleeuwen, de agrarische productie, veruit het belangrijkst, en de nijverheid. Hierna spitst hij zich toe op de handel en vanuit de lokale handel wordt het perspectief steeds breder getrokken en komen langeafstandshandel, de handelaren zelf, de infrastructuur, en handelshavens aan bod. Het boek wordt afgesloten met twee zeer interessante, zij het enigszins uit de toon vallende, case study’s van handel in de vroege middeleeuwen. De eerste omvat een archeologisch onderzoek naar de welbekende handelsplaats Dorestad, de ander zoomt in op de verschillende vroegmiddeleeuwse scheepstypen die in onze streken voorkwamen.

Betwistbaar is Van der Tuuks stelling dat de Merovingische periode een tijd van schaarste was, zoals archeologisch onderzoek uit onder andere Willemsens hierboven aangehaalde boek uitwijst. De minieme Merovingische handel die door Van der Tuuk geïmpliceerd wordt, blijkt wel degelijk substantieel geweest te zijn. Naast de onvermijdelijke betwistbare uitspraken waaraan een boek over een dergelijke onbekende periode onderhevig is, biedt De eerste Gouden Eeuw een schat aan informatie over de werking van de Karolingische handel en economie. Zo gaat hij in op het zeer uitgebreide tolfheffingssysteem in het Frankische rijk, dat ook een belangrijke rol speelde in de kustverdediging via de havenplaatsen waar de tollen gevestigd waren. De rol van Medemblik als handelshaven binnen het netwerk van de langeafstandshandel blijkt niet onbelangrijk te zijn geweest, bijvoorbeeld als uitvoerhaven van zout, een van de belangrijkste handelsproducten. Naast Medemblik verhaalt de auteur over enkele andere belangrijke vroegmiddeleeuwse handelsplaatsen en overslaghavens die de tand des tijds niet hebben doorstaan en in de loop van de geschiedenis terugzakten in de anonimiteit.

Van der Tuuk signaleert in de loop van de achtste eeuw de overgang van een gift economy gebaseerd op statusverhogende ruilhandel in luxegoederen, naar een markteconomie waarbij klinkende munt een steeds belangrijker rol gaat spelen. Door deze groter wordende handel in primaire levensbehoeften nam de rol van regionale handelsplaatsen toe. Dit zorgde voor een sterkere positie van de lokale machthebber ten opzichte van het centrale gezag. Deze ontwikkeling begon in de loop van de negende eeuw. De elite bleef de handel beheersen doordat handelsknooppunten vaak op domeinen van grondheren, de koning of abdijen lagen. Hier was voor de handelaren en kooplui een kapitaalkrachtige bevolking te vinden waar zij hun producten aan kwijt konden.

Ten slotte probeert de auteur te verklaren hoe de verschillende handelsknooppunten zoals Dorestad, Utrecht en Medemblik in onze streken verdwenen in de loop van de Karolingische periode. De reden hiervoor waren de steeds groter wordende barrières voor de handel. Van der Tuuk geeft voor het ontstaan van deze handelsbarrières twee belangrijke oorzaken. De eerste oorzaak is het opkomen van de regionale machtshebbers waardoor de invloed van het centrale gezag en daarmee de koninklijke vestigingen, dit had het verdwijnen van de bestuurlijke infrastructuur tot gevolg. De andere belangrijke reden voor het wegkwijnen van de handel waren de niet aflatende oorlogen van de Karolingische heersers en een reeks opeenvolgende zwakke koningen. Dit had een interne strijd in het koninkrijk tot gevolg tussen de verschillende staten Oost-Francië, Lotharingen en West-Francië. Daarbij kwamen de rijksverdelingen die zorgden voor een totale verschuiving van de geopolitieke kaart waarbij handelsknooppunten plots aan de rand van een rijk kwamen te liggen of van hun natuurlijke achterland werden afgesneden, zoals Dorestad gebeurde bij de rijksverdeling van Meerssen in 870. Van der Tuuks aannemelijke conclusie is dan ook dat niet druk van buitenaf in de vorm van de Vikingaanvallen zorgde voor ineenstorting van de vroegmiddeleeuwse handel, maar dat veranderde politieke omstandigheden hieraan ten grondslag lagen.

Met deze heldere conclusie besluit Van der Tuuk zijn relaas over de handel en scheepvaart in de vroege middeleeuwen, en voor wie zich verder wil verdiepen in de periode en zijn handel zijn de erg interessante excursies aan het eind van het boek een welkome aanvulling. Een terechte winnaar van de W.A. van Es-prijs 2013 zo blijkt.

Wouter van Dijk

3 thoughts on “De eerste Gouden Eeuw, Luit van der Tuuk

  1. Pingback:

  2. Pingback:

  3. Pingback:

Comments are closed.