De Gala-berline in Nederland

gala-berline_3d_small_image

De Gala-berline in Nederland, Willem te Slaa

Wbooks i.s.m. Museum Van Loon, Zwolle 2016
ISBN 9789462581609

Paperback met flappen, met illustraties in kleur en zwart-wit en notenapparaat
64 pagina’s
€ 14,95

De Gala-berline in Nederland

Waarom kocht de familie Van Loon in een periode dat de meeste eigenaars van rijtuigen overgingen op automobielen toch een gala-berline? De Hongaarse schrijver graaf Miklòs Bánffy schrijft hierover in zijn roman Geteld, Geteld, waarin hij hertogin Kollonich laat verzuchten:

“Een mooie auto kon iedereen zomaar kopen, daar was alleen geld voor nodig, maar een perfecte équipage was alleen voor wie er verstand van had, die de traditie in huis had. En waarom zou een mens zich haasten – er was toch nergens haast bij geboden.” (p. 5)

Ter gelegenheid van de vijfjarige hereniging van het koetshuis met het Museum Van Loon presenteert het museum voor het eerst de gala-berline van jonkheer Louis van Loon in het koetshuis van het museum. De gala-berline wordt getoond samen met tuigen, livreien en archiefmateriaal. Na de gala-berline van jonkheer Van Loon zullen nog drie andere berlines getoond worden aan het publiek. In Nederland zijn zeer weinig gala-berlines bewaard gebleven, de bekendste is ongetwijfeld de Gouden Koets die bekend is geworden door Prinsjesdag. Het museum wil samen met Kasteel Twickel, Museum Nienoord, Paleis het Loo en Het Koninklijk Staldepartement op deze manier meer aandacht genereren voor het Nederlands hippomobiel erfgoed.

Bij de tentoonstelling verschijnt een publicatie gewijd aan de gala-berline in Nederland. Voor deze publicatie is uitgebreid onderzoek gedaan. Aan de hand van archiefmateriaal zoals bestellingen, bouwtekeningen en prenten wordt de geschiedenis van de gala-berline van de zeventiende eeuw tot nu verteld. Het handzame boekje is fraai geïllustreerd met talloze afbeeldingen van gala-berlines, waardoor de soms technische details over de opbouw van koetsen door de eeuwen heen beter aan de lezer kan worden overgebracht. Ook als jenog niet bekend bent met de materie kan je met dit boekje gemakkelijk begrijpen wat een ‘zwanenhals’ is, namelijk de knik in twee balken die de kast van de koets vasthouden. Door hier twee balken met een knik te gebruiken in plaats van één zware balk werd het rijtuig stabieler, wendbaarder en comfortabeler. Met deze uitvinding was de gala-berline geboren.

Het boekje vertelt over de geschiedenis van de berline en hoe deze in 18de-eeuwse literatuur werd beschreven. Ook Christiaen Huygens (1629-1695) schreef al over de berline in zijn correspondentie. In de brief schrijft hij niet alleen dat het rijtuig hem opviel door de dubbele bomen met zwanenhals en een nieuw soort viering, maar voegde hij ook een tekening bij. In het boekje wordt niet alleen verteld over de geschiedenis van de gala-berline in Nederland, maar komen ook kort Frankrijk en Engeland aan bod. Een bijzonder interessante toevoeging is de focus die wordt gelegd op de manier waarop de aanleg van wegen werd beïnvloed door de populariteit van plezierritten in een open rijtuig. Zo werden vanaf het midden van de negentiende eeuw speciale wegen in parken aangelegd. In Engeland gebeurde dit voor het eerst in Hyde Park in Londen, in Nederland is het Vondelpark hier een voorbeeld van.

Een ander interessant gegeven dat uit het onderzoek voor de publicatie naar voren kwam, is dat belastinginventarissen van Nederlandse steden het geringe aantal bezitters van rijtuigen rond het midden van de achttiende eeuw aantonen. Zo bezat slechts 0,002% van de inwoners van Leiden in 1743 een koets, in 1744 was dat in Hoorn 0,15% en in Gouda 0,13 %. Amsterdam en Den Haag vormden hierop een uitzondering door de grote concentratie van welgestelden in die steden. Hierbij was het zelfs zo dat de ontwikkeling van de stedenbouw is beïnvloed door de koets. De behoefte aan koetshuizen wordt het best geïllustreerd in de aanleg van de Amsterdams de grachtengordel. Bij de drie delen die waren aangelegd voor 1662 was die behoefte eer nog niet, er was toen geen ruimte voor koetshuizen gepland, want aan weerszijden van de grachtentuinen stonden woonhuizen. Bij de vierde en laatste uitleg van Amsterdam van 1662 werd voor het eerst rekening gehouden met de bouw van koetshuizen. Zo is op de plattegrond van de geplande uitleg te zien dat tussen de Keizers- en Prinsengracht een speciale straat werd aangelegd om koetshuizen te bouwen; de Kerkstraat.

Het boekje bevat tal van interessante wetenswaardigheden over de gala-berline. Het geeft een goed beeld van het ontstaan, het gebruik en de ontwikkeling van de gala-berline in Nederland en deels ook in andere delen van Europa. Het is dan ook een zeer fraai werk over een bijzonder elegant rijtuigtype. Geschiedenisliefhebbers zullen het met plezier lezen doordat de auteurs ongemerkt niet alleen de geschiedenis van de gala-berline prijsgeven, maar ook deels van de gebruikers en het milieu waarin de koetsen werden gebruikt. Een mooie uitgave bij een tentoonstelling over een topstuk; de gala-berline van jonkheer Van Loon!

Vera Weterings

De tentoonstelling De Gala-berline in Nederland & De Gouden Koets van de jonkheren Van Loon is tot en met 16 januari 2017 in Museum Van Loon in Amsterdam te bezoeken.