Een burgt van den arbeid! Zwaar op elkander getast liggen de roode reuzenmoppen, waaruit de vesting is opgebouwd. Men ziet het ze aan: ze zijn voor de eeuwigheid; ze getuigen van onwrikbare, harde kracht, van vasthoudendheid en ernst. En boven, hoog boven is de burgt gekroond met kanteelen, waarvan de geduchte vormen verborgen zijn achter sierlijke uitschulpingen. Symbool van eenheid rijst de toren daaruit, vierkant-geweldig boven den ingang. In den toren de lichtende briljant, het blijde licht van den vereenigden arbeid uitstralend boven de bekrompen huizen der stad. Gastvrij is voor hen die komen als vrienden het gebouw van den Algemeenen Nederlandschen Diamantbewerkersbond. Ziet, de poort is als een trechter, die de menigten verzwelgt. Breed is de trap die ertoe opleidt, breed met rustige steenen wachters ernaast. In z'n stillen, rustigen, zwaren, maar krachtigen stijl heeft Berlage het vereenigingsgebouw van onzen baanbreekenden vakbond ontworpen en neergezet.[1]
In deze ronkende bewoordingen beschreef journalist Kees van Bruggen in 1900 het gloednieuwe hoofdkantoor van Nederlands eerste moderne vakbeweging. De Algemeene Nederlandsche Diamantbewerkersbond (ANDB) was de eerste modern georganiseerde vakbeweging in Nederland. In de laatste jaren van de negentiende eeuw begon het georganiseerde socialisme in Nederland van de grond te komen. Onder leiding van de vader van de moderne vakbeweging Henri Polak werd in 1894 de ANDB opgericht, net als in hetzelfde jaar de SDAP, die de zaak van de arbeider in het parlement zou gaan behartigen.
Het zelfbewuste optreden van de arbeidersbeweging diende ook vergezeld te gaan met een passende huisvesting die dit nieuwe elan uitstraalde. Vandaar dat de bond al snel Hendrik Berlage benaderde om een hoofdkwartier te ontwerpen. Het resultaat kwam bekend te staan als De Burcht, de burcht van Berlage, mede door de ontzagwekkende façade van het pand die doet denken aan een laatmiddeleeuws Italiaans stadskasteel.
Berlage noemde De Burcht zijn meest geslaagde project. Voor hem dienden de binnen- en buitenkant van een ontwerp één onlosmakelijk geheel te zijn, een gesamtkunstwerk. Het ANDB-kantoor vond hij daarvan een erg geslaagd voorbeeld. Toch werkte hij niet alleen aan De Burcht. Bekende eigentijdse kunstenaars als beeldhouwer Joseph Mendes da Costa, en schilders als Richard Roland Holst en Jan Toorop werken mee aan het gebouw en het interieur.
Opvallend is dat De Burcht (bouw 1898-1900) vrijwel gelijktijdig gebouwd werd met een ander ontwerp van Berlage, de Beurs (bouw 1898-1903). Hoewel sociaal gezien twee tegenpolen als representanten van aan de ene kant de socialistische vakbeweging en aan de andere kant de kapitalistische effectenhandelaren, is één oogopslag de gelijkenis in Berlages ontwerp van de twee panden zichtbaar. Zowel de Burcht als de Beurs heeft tegenwoordig een andere functie dan oorspronkelijk. Beide gebouwen zijn na uitgebreide restauraties in de loop van de tijd tegenwoordig namelijk te huren als congres- of vergadercentrum, en ook is het mogelijk groepsgewijs rondleidingen te boeken door beide architectonische hoogtepunten. Toch is De Burcht haar band met het socialistische verleden niet helemaal verloren. Tegenwoordig huisvest het pand het Wetenschappelijk bureau voor de vakbeweging. Zo is de in dit geval zo toepasselijk rode draad in de geschiedenis van De Burcht nog altijd zichtbaar.
Wouter van Dijk
Neem ook eens een kijkje op www.deburcht.nl voor meer informatie over Berlages meesterwerk en lees ook de blog over Joseph Mendes da Costa.
[1] Journalist Kees van Bruggen in 1900 over het bondskantoor van de ANDB