Recensent: Wouter van Dijk
Het leven van Agricola. De Romeinen in Brittannië, Tacitus
Oorspronkelijke titel De vita Iulii Agricolae. Vertaald en ingeleid door Vincent Hunink
Uitgeverij Athenaeum – Polak & Van Gennep, Amsterdam 2016
ISBN 978 90 253 0429 4
Paperback, met register van namen
95 pagina’s
€ 9,99
De Romeinse verovering van Brittannië
Cornelius Tacitus (56-120) is tegenwoordig misschien wel de bekendste Romeinse geschiedschrijver. Hij schreef grote historische werken als de Historiën en Annalen en is ook een belangrijke bron voor wat wij weten over veel niet-Romeinse volken. Voor informatie over de bewoners van onze streken is Tacitus’ De Germanen van belang. Het leven van Agricola handelt over zijn schoonvader, en is misschien wel zijn vroegst bekende werk. Daarnaast is het een belangrijke bron over de Keltische stammen die Brittannië bevolkten bij aanvang van de Romeinse veroveringen van dat eiland.
Tacitus werd geboren in een vooraanstaande familie in het zuiden van Gallië. Zijn vader behoorde tot de ridderstand en hijzelf zou nog verder op de sociale ladder stijgen. Onder keizer Vespasianus maakte hij zijn intrede in de politiek en onder Titus werd hij questor. Na afloop van dit ambt werd hij automatisch lid van de senaat. Onder keizer Domitianus werd Tacitus zelfs benoemd tot consul en na diens dood werd hij zelfs gouverneur van Asia. In de eerste jaren van de regering van keizer Hadrianus is hij gestorven, rond 120.
Het leven van Agricola is in feite een lofrede van Tacitus op zijn schoonvader Gnaeus Julius Agricola, wiens militaire carrière, althans naar de mening van Tacitus, is beknot en gedwarsboomd door een afgunstige keizer Domitianus. Eerherstel voor Agricola is daarmee Tacitus’ belangrijkste doelstelling met zijn biografische schets van zijn schoonvader, zo maakt de schrijver zelf duidelijk. Agricola was de man die met zijn veldtochten in de jaren zeventig en tachtig van de eerste eeuw grote delen van Brittannië veroverde. Hij begon zijn militaire loopbaan onder Suetonius Paulinus, onder wie hij diende tijdens de grote Britse opstand onder leiding van koningin Boudicca in 61. Na een intermezzo werd Agricola na een consulschap in 77 benoemd tot gouverneur van Brittannië. Hij breidde de Romeinse provincie uit naar het westen en noorden zodat wat nu Wales en Noord-Engeland zijn voortaan ook onder Romeins gezag vielen. Hij voerde zijn troepen helemaal tot in Noord-Schotland waar in de slag bij de berg Graupius (83) de Picten werden verslagen.
Bijzonder aan Het leven van Agricola is dat naast de levensbeschrijving van de Romeinse bevelhebber Tacitus regelmatig uitstapjes maakt om gewoonten, topografie en cultuur van de Britten of andere bijzondere voorvallen te beschrijven. Zo is er een geheel hoofdstuk gewijd aan de etnografie van het eiland. Tevens is de cynische, bijna schaamteloze openhartigheid die Tacitus aan de dag legt opvallend wanneer hij spreekt over de Romeinse expansie en de Britse stammen die tegenstand boden:
Vroeger gehoorzaamden zij koningen, nu heerst verdeeldheid door lokale leiders met eigen aanhang en belangen. Niets zo nuttig voor ons tegenover de sterkste volkeren als hun gebrek aan samenwerking. Zelden trekken twee of drie stammen één lijn ter bestrijding van gemeenschappelijk gevaar. Zo vecht ieder voor zich en is de nederlaag voor allen.” (p. 33)
Tacitus laat de campagnes van Agricola in de jaren 77-83 jaar na jaar de revue passeren en beschrijft wat er militair voorviel in die jaren. De veroveringen van Wales en met behulp van een vloot het noorden van Engeland en zuiden van Schotland komen uitgebreid aan bod.
Het is in dit deel van het boek dat Tacitus een ander merkwaardig voorval vermeldt. In de zomer van 82 stal een cohort Usipi, hulptroepen, namelijk drie snelle oorlogsschepen nadat zij eerst hun centurion gedood hadden. Deze Usipi waren gelicht in Germanië en overgebracht naar Brittannië. Dat beviel kennelijk niet want na het buitmaken van de schepen voeren ze om Brittannië heen, blijkbaar bevonden ze zich aan de westkust, en kwamen uiteindelijk na veel moeilijkheden en ontberingen op de Noord-Nederlandse kust aan.
Het meest opvallende in de hele tekst is echter Tacitus’ relaas van de slag bij de Graupius in 83. Voorafgaand aan deze veldslag tussen Britten en Romeinen laat Tacitus beide aanvoerders een speech uitspreken. Waar hij de held van zijn verhaal Agricola een saai en weinigzeggend verhaal laat houden over de macht van Rome en de volharding en kracht van zijn aanwezige troepen legt hij de Britse aanvoerder Calgacus een gloedvol betoog in de mond over het onrecht dat de Romeinse veroveringen met zich meebrengen en de laatste hoop die deze Britten zijn voor de vrijheid van hun eiland. Hoewel veel moderne lezers zich in de woorden van Calgacus zullen kunnen vinden, was het voor Tacitus’ Romeinse publiek duidelijk dat de woorden van deze barbaar niet serieus te nemen waren. Rome’s suprematie stond buiten kijf.
Na de slag bij de Graupius, die in zekere zin het hoogtepunt van het boek vormt, bespreekt Tacitus nog kort de laatste jaren van Agricola in Rome waar hij na zijn terugroeping verbleef. De schrijver neemt het keizer Domitianus kwalijk dat deze Agricola zijn klus in Brittannië niet af liet maken en wijt dat aan dienst afgunst ten opzicht van zijn schoonvader.
Hoewel Het leven van Agricola een beknopt boekje is, nog geen honderd pagina’s, is er voor de geïnteresseerde heel veel in te vinden. Het is een antieke beschrijving van land en volk van Keltisch Brittannië, een levensbeschrijving van een aanzienlijke Romein, en een heel persoonlijk boek waarin Tacitus zijn eigen mening en opvattingen laat doorschemeren zodat de lezer een inkijkje krijgt in de denkwereld van een Romeinse intellectueel. Daarbij is de wijze waarop Vincent Hunink het boek uit het Latijn vertaald heeft prachtig. Het bondige proza heeft op deze manier veel zeggingskracht en de bij tijd en wijle bijzondere zinsopbouw van Tacitus heeft hij prachtig in het Nederlands weten weer te geven. Een grote aanrader!
Wouter van Dijk
Pingback:
Plinius. De Vesuvius in vlammen |
Pingback:
Petronius. Het diner van Trimalchio |