Recensent: Vera Weterings

Made in Europe. De kunst die ons continent bindt, Pieter Steinz

Nieuw Amsterdam Uitgevers, Amsterdam 2015
ISBN 978 90 4681 925 8

Paperback, met illustraties in kleur en zwart-wit, kaarten, bibliografie, illustratieverantwoording, register
432 pagina’s
€ 34,95

Made in Europe

Made in Europe is een boek geheel in stijl met de trend van de laatste jaren waarin – vaak zo’n honderd – voorwerpen centraal stonden. Zo kwam Het Rijksmuseum met De geschiedenis van Nederland in 100 voorwerpen, Het Scheepvaartmuseum met Het Scheepvaartmuseum, verhalen over de zee in 100 iconen,  het toenmalige Rijksmuseum Volkenkunde (tegenwoordig onderdeel van de Stichting Nationaal Museum van Wereldculturen) met De hadj in 100 voorwerpen en het  Maritiem Museum Rotterdam doorbrak de traditie van honderd voorwerpen en koos voor vijftig in Topstukken Maritiem Museum Rotterdam. Ook in Made in Europe staan zo rond de honderd voorwerpen centraal die iconisch zijn voor de Europese cultuur, om precies te zijn 104 objecten waarvan beknopte lemmata zijn geschreven en evenzoveel kleine kaderteksten over zogenoemde ‘sub iconen’.

“Dit boek gaat niet over politiek, of religie of wetenschap, of sport, of filosofie. Daar zijn genoeg andere boeken over, en bovendien zou het Made in Europe-project oeverloos zijn geworden.” (p. 12)

Zo stelt de vorig jaar overleden auteur Pieter Steinz in zijn inleiding. Dat betekent echter niet dat de onderwerpen niet behandeld worden. Filosofie heeft een plek gekregen aan de hand van token philosophers Plato, Cicero en Montaigne, denkers die evenzeer invloedrijk waren op literair gebied. Sport wordt ook niet geheel overgeslagen, zo heeft Johan Cruijff als exponent van het totaalvoetbal zijn eigen hoofdstuk gekregen en komt religie spelenderwijs aan bod in de hoofdstukken over kathedralen, gregoriaanse zang en alle andere kunst die uit godsdienstige gevoelens voortkwam. De wetenschap moet het volgens Steinz ‘doen’ met een hoofdstuk over het periodiek systeem der elementen, inspiratiebron voor diverse literatoren en vormgevers. Maar wat is dan de essentie van Made in Europe? Het is een boek dat gaat over grensoverschrijdend pan-Europees cultuurgoed waarop alle Europeanen trots kunnen zijn. Kort gezegd, een boek over het ‘cultureel DNA’ van Europa of beter het cultureel weefsel van het continent. Hierbij beperkt het boek zich tot de kunsten, klassiek, modern en toegepast – verdeeld over acht categorieën: architectuur; beeldende kunst, waaronder schilderkunst en beeldhouwkunst; film, strip en fotografie; literatuur; muziek; toneel en dans; vormgeving en mode; en varia. Steinz heeft hier bewust voor gekozen omdat de meeste mensen het volgens hem ‘op een gapen zetten’ bij politieke en economische instellingen. Daarbij zijn er volgens hem genoeg alternatieve boeken over die onderwerpen. Steinz richt zich dan ook op de iconen van Europa, een concept dat direct voortkwam uit een eerder boek Macbeth heeft echt geleefd (2011), waarin hij zestien reizen door Europa maakte in de voetsporen van archetypische (anti)helden zoals Roeland en Robin Hood.

Bij het samenstellen van ‘iconen’ van de Europese cultuur had Steinz hulp van een aantal specialisten, waaronder hoogleraar Europese studies Joep Leerssen en een aantal bevriende kunstliefhebbers. Daarbij kon Steinz gebruik maken van een soort klankbordgroep in de vorm van lezers van het NRC Handelsblad, aangezien een derde van de Made in Europe lemmata is verschenen in de krant. Daarnaast heeft Steinz zichzelf ook een aantal selectiecriteria opgelegd bij het uitkiezen van zijn ‘iconen’: ieder item moest idealiter ‘made in Europe’ zijn, invloedrijk op zijn eigen gebied zijn en bij voorkeur in alle hoeken van Europa bekend zijn. Gezien de beknoptheid van 104 iconen om de Europese cultuur te vatten, besloot Steinz tijdens het schrijven van zijn boek om de lacunes op te vullen met kaderteksten waarin zogenoemde ‘sub-iconen’ die in het verlengde lagen van het hoofdonderwerp toch een plekje konden krijgen.

“Wél Jane Austen maar niet Dickens? (…) Inzoomen op Picasso’s Guernica zonder in te gaan op het kubisme dat hij mede groot had gemaakt? (…) dat kun je eigenlijk niet maken. En dus besloot ik om bij ieder hoofdstuk een verwant kaderstukje te schrijven.” (p. 13)

Made in Europe is een heerlijk overzichtswerk dat de veelzijdigheid van de Europese cultuur in beknopte lemmata weet te vatten. Van de Atlas Maior van Blaeu tot de Asterix-strips van Goscinny en Uderzo, van de luxe-accessoires van Prada en Gucci tot de Rietveldstoel en van Monet en het impressionisme tot de surrealistische film. Daarbij heeft Steinz gezorgd voor een evenwichtig geheel waarbij zowel de high als de low culture behandeld worden, oftewel Beethoven én The Beatles, Shakespeare én de Scandithriller, Het Zwanenmeer én ’t Smurfenlied’. Als lezer merk je dat de iconen op verschillende plekken terugkomen. Verwijzingen in het boek heeft Steinz handig opgelost door woorden rood te kleuren als het om een icoon ging en blauw als het in een kadertekst werd behandeld.

Voor de opzet van zijn boek heeft Steinz gekozen om de iconen op een vrije manier alfabetisch te ordenen, startend bij het ‘Amsterdam’ van Jacques Brel en eindigend bij de Zwarte Madonna van Czȩstochowa. Wellicht een verwarrende indeling, maar Steinz wil de lezer verrassen. Om je eigen weg als lezer te vinden heeft Steinz achterin het boek een uitgebreid register gevoegd en wie toch de voorkeur geeft aan een thematische benadering kan gebruik maken van de handige themakaarten die achterin het boek zijn toegevoegd. Middels deze kaarten kan de lezer zich specifiek richten op de iconen die een bepaald thema behandelen. Zo is er een speciaal tijdpad architectuur, kan de lezer een museumreis langs de iconen van de Europese beeldende kunsten maken, is het mogelijk een literaire bedevaartsroute te volgen en kan worden gekozen voor een reis langs de lieux de mémoire van de Europese muziek. Kortom, een heerlijk boek om je als lezer onder te dompelen in de Europese cultuur en te laten verrassen door de veelzijdigheid daarvan.

Vera Weterings