Het Scheepvaartmuseum in Amsterdam toont tachtig jaar na de tewaterlating – op 8 september 1938 – de veelbewogen geschiedenis van het iconische schip de Oranje (1937-1979) in de tentoonstelling ms Oranje | Koers gewijzigd. De tentoonstelling is een tweeluik met aan de ene kant de geschiedenis van het schip en aan de andere kant de persoonlijke verhalen van tien ‘gerepatrieerden’.
Tussen 1945 en 1965 vond voor Indische Nederlanders een grootschalige repatriëring plaats, oftewel terugkeer naar het ‘vaderland’. Als repatriëringsschip was de Oranje voor sommige opvarenden de plek waar zij – vaak na jaren – met familie herenigd werden. Dat gold niet voor de toen vijftienjarige Ronald Lubbert (1930). Zijn verhaal is te lezen in het boek dat bij de tentoonstelling verschijnt. De heer Lubbert: ‘Toen ik veertien was, moest ik naar een jongenskamp. Na de oorlog hoopte ik mijn moeder terug te zien.’ Dat liep anders. Hij stuurde haar een brief, maar die kwam terug met een rood kruis erop en de tekst ‘overleden’, die hem van de een op de andere dag wees maakte. Zijn vader was al eerder overleden in een interneringskamp. Lubbert: ‘Ik kon mee op de eerste vaart in december ’45 en zou diensten draaien om de verpleging te ondersteunen.’ In Ataka kreeg hij nieuwe kleren. Bosmans: ‘Ataka was een tentenkamp in de woestijn bij de haven van Adabiya in Egypte waar migranten kleding kregen. Een spotprent uit een oude boordkrant laat zien dat de kledingdistributie in Ataka beperkt was wat betreft beschikbare maten, kwaliteiten en kleuren.’
De Oranje is echter niet van origine een repatriëringsschip. De Nederlandsche Scheepsbouw Maatschappij (NSM) kreeg in april 1937 de opdracht tot de bouw van een nieuw passagiersschip voor de lijndienst op Nederlands-Indië. Het kan wel gezegd worden dat de ms Oranje het grootste, mooiste en snelste passagiersschip is dat ooit op een Amsterdamse werf werd gebouwd. Dit bijzondere schip bood ruimte voor maar liefst 700 passagiers. Ook ontbrak het niet aan vermaak, aan boord waren een bioscoop en een zwembad. In 1939 was het schip gereed, maar het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog gooide al snel roet in het eten. In februari 1941 werd besloten de Oranje in te zetten als hospitaalschip voor het verschepen van gewonde Australische en Nieuw-Zeelandse soldaten van het front in Noord-Afrika naar huis. De Oranje transformeerde van passagiersschip tot hospitaalschip. Op 13 juli 1941 zette de omgebouwde Oranje koers naar Suez. De Japanse inval en bezetting van Nederlands-Indië van 11 januari 1942 tot 15 augustus 1945 had gevolgen voor de Oranje. Vrijwel de gehele Nederlandse medische staf werd teruggeroepen naar Batavia, slechts twaalf Nederlandse medische officieren en verpleegsters bleven de hele oorlog aan boord. De rest werd aangevuld met Australische en Nieuw-Zeelandse artsen en verpleegsters. In totaal vervoerde de Oranje 32.461 gewonde soldaten. Na de oorlog bracht de Oranje velen ex-gedetineerden en geallieerde soldaten terug naar huis. Toen het schip na bijna zeven jaar voor het eerst terugkeerde in naar haar thuishaven in Amsterdam werd de Oranje in oude staat hersteld. De lijnvaart was toen echter al lang niet meer zo populair als deze ooit geweest was, waardoor het schip al snel ging dienen als passagiersschip voor repatrianten en zodoende bracht het ongeveer 300.000 Indische Nederlanders naar hun nieuwe vaderland.
De tentoonstelling is voor het laatst te zien op 18 juli 2019. Diezelfde dag in 1946 was de Oranje voor het eerst terug in Nederland. Als eerste grote passagiersschip voer het door de herstelde sluizen bij IJmuiden en werd de Oranje uiteindelijk feestelijk onthaald in haar thuishaven Amsterdam.
Vera Weterings
De tentoonstelling ms Oranje | Koers gewijzigd is nog tot en met 18 juli 2019 te bezoeken in Het Scheepvaartmuseum in Amsterdam.