Het Rijksmuseum van Oudheden (RMO) opende afgelopen donderdag, 19 oktober 2017, de grootste internationale tentoonstelling die het RMO ooit heeft georganiseerd. Hoewel eerdere tentoonstellingen ook zeer indrukwekkend waren en een internationaal vermaarde collectie centraal stelden, zoals Petra. Wonder in de woestijn en Koninginnen van de Nijl, waren dit tentoonstellingen die grotendeels georganiseerd waren in samenwerking met één grote internationale partner. Het bijzondere aan Nineveh is dat het museum in vier jaar tijd bruikleencontracten voor objecten uit de hele wereld heeft bedongen. Dit maakt de tentoonstelling tot een groot internationaal samenwerkingsproject met bruiklenen uit talrijke musea, bibliotheken en andere instituten, waaronder The Metropolitan Museum of Art (New York), British Museum (Londen), Musée du Louvre (Parijs), Vaticaanse Musea (Vaticaanstad) en Ashmolean Museum (Oxford).

Waarom zoveel moeite voor een stad die bij het grote publiek in eerste instantie geen belletje doet rinkelen? Het museum wil de stad voorstellen aan het publiek en tijdens deze kennismaking laten zien hoe deze hoofdstad van het machtige Assyrische Rijk ooit de grootste stad van de wereld was. De bezoeker krijgt in de eerste tentoonstellingszaal een korte introductie van Nineveh, dit is als het ware de eerste pagina van een reisgids waarbij de bezoeker wordt verleidt zich onder te dompelen in de rijke cultuur en geschiedenis die Nineveh door de eeuwen heen heeft gekend. In deze zaal zijn ook twee objecten te vinden die karakteristiek zijn voor Nineveh: tabletten met spijkerschrift en wandpanelen van de vele paleizen.

In de tweede zaal wordt aandacht besteed aan het Nineveh na de vernietiging van de stad in 612 voor Christus en vóór de ontdekking van de stad door archeologen halverwege de negentiende eeuw.  Een stad die toentertijd werd voorgesteld met de rijkdom van een Europese hoofdstad. Hoewel men zich bewust was van de waarde van deze ooit bloeiende wereldstad, wist men niet waar men de stad kon vinden. Pas in 1842 werd de eerste spade in de grond gezet en volgden archeologen uit onder andere Engeland, Frankrijk, Irak en Amerika elkaar op in het onderzoek naar de geschiedenis van Nineveh, dat gesitueerd moet worden nabij Mosul in het huidige Irak. Deze opgravingsgeschiedenis en de historie van de bloeiperiode van Nineveh wordt in de volgende zaal behandeld. Hier gaan de vele reliëfs uit de paleizen, kleitabletten uit ’s werelds oudste bibliotheek, wapentuig, sieraden en serviesgoed gepaard met originele opgravingsfilms, foto’s en prenten uit de negentiende en twintigste eeuw.

De bezoeker wordt verrast door de hebzucht, het onheil en de spionage die de opgravingsgeschiedenis met zich meebrengt. Zo blijkt Nineveh zeer strategisch te liggen op de landroute naar India en was de stad om commerciële redenen dan ook erg interessant voor westerse mogendheden. De rivaliteit tussen de Engelse en Franse opgravingsteams was groot. Ieder team probeerde de ander te overtreffen, waarbij ’s nachts ook de opgraving van de ‘vijand’ werd bezocht. Britse archeologen gniffelden om onderschepte brieven van de Franse geheime dienst, die de spijkerschrifttekens voor geheimtaal hield. Ook werd de Duitse onderneming die een spoorlijn van Berlijn via Bagdad naar Basra ontwikkelde nauwlettend in de gaten gehouden door oudheidkundigen, zoals de beroemde Lawrence van Arabië. Hij is niet de enige beroemdheid op het archeologische terrein. Ook de Britse schrijfster Agatha Christie heeft enige tijd in het gebied geleefd, ze was toen net een jaar getrouwd en reisde met haar echtgenoot archeoloog Max Mallowan naar Nineveh. Dit zorgde voor een grote verandering in het opgravingshuis van Nineveh omdat zij in tegenstelling tot de archeologen geen genoegen nam met de lege kratjes die de archeologen al jaren als zitjes gebruikten. Ze eiste een beetje comfort, zoals een tafel voor haar typemachine en stoelen. Dit ging ten koste van het opgravingsbudget. Christie gebruikte haar opgravingservaringen in haar boeken en schreef in Nineveh Lord Edgware, een van de opgegraven skeletten in Nineveh kreeg hierdoor zelfs de naam Lord Edgware.

Een laatste kanttekening wat betreft de opgravingsgeschiedenis, in de tentoonstelling gaat ook aandacht uit naar de vergeten held van Nineveh, Horzmuzd Rassam, hij is een van de meest ondergewaardeerde opgravers uit Nineveh. Doordat hij zijn vondsten echter niet altijd goed documenteerde, is er veel informatie verloren gegaan. Toch zijn ontdekkingen van zijn hand indrukwekkend. Zo zijn de beroemde reliëfs als de leeuwenjachtscène en de slag bij de stad Lachis door hem gevonden. Erkenning kreeg hij echter nauwelijks, de Britten hielden de eer aan zichzelf. Deze objecten bevinden zich tegenwoordig ook in het British Museum.

Zoals gezegd gaat de opgravingsgeschiedenis gepaard met de rijke historie van Nineveh. Aan de hand van thema’s zoals bijgeloof, handel en dagelijks leven wordt het rijke verleden van deze wereldstad behandeld. Zo is er aandacht voor legendarische koningen zoals Sennacherib en Assurbanipal die monumentale paleizen, tempels en enorme bibliotheken, versierd met prachtige reliëfs bouwden. De bibliotheek van Assurbanipal is zelfs de oudste bibliotheek ter wereld. De collectie van deze bibliotheek bestond echter niet uit boeken, maar grotendeels uit kleitabletten in spijkerschrift en deels uit schrijfplankjes, perkamentrollen en papyrus. Net als de beroemde bibliotheek van Alexandrië is de bibliotheek van Assurbanipal ook weggevaagd door een enorme brand. In tegenstelling tot de bieb in Alexandrië was dit voor een deel van de collectie van Assurbanipal juist een redding. Doordat de kleitabletten hierdoor zijn gebakken bleven ze beter bewaard en hebben we ze nu nog tot onze beschikking. Zo zijn er nu zo’n 30.000 fragmenten uit Nineveh bekend die afkomstig zijn van zo’n 10.000 individuele tabletten. Beroemde werken zijn het Gilgamesh-epos bestaande uit twaalf tabletten en het astrologisch handboek verdeeld op maar liefst zeventig tabletten. In de tentoonstelling zijn ook kleitabletten uit deze bibliotheek te bewonderen.

De archeologische objecten krijgen kleur door de vele reconstructiefilmpjes van de prachtige paleizen die zijn gevonden en de tuinen die in Nineveh moeten hebben gelegen. Deze tuinen waren zelfs zo indrukwekkend dat de hangende tuinen van Babylon die al in de oudheid als één van de zeven wereldwonderen worden genoemd in Nineveh kunnen hebben gelegen. Er is in de oude stad vlakbij Bagdad namelijk nooit enig bewijs gevonden voor een dergelijk tuinencomplex, waar in Nineveh paleisreliëfs weelderige tuinen, riviertjes, watervallen en aquaducten laten zien. Daarbij wordt in de teksten uit de bibliotheek van Assurbanipal de schoonheid van de parken in Nineveh beschreven. Naast deze bewijzen stelt dr. Stephanie Dalley van Oxford University die onderzoek doet naar deze stelling dat Nineveh een meer logische locatie voor het wereldwonder was dan Babylon. Het vlakke landschap van die laatste stad had het namelijk onmogelijk gemaakt om water naar de opstaande tuinen toe te voeren. Haar bevindingen zijn te lezen in haar boek The Mystery Of The Hanging Garden Of Babylon (2013).

Van de rijke historie van Nineveh en haar bewoners wordt in de tentoonstelling vervolgens de stap naar het heden gemaakt en is er aandacht voor erfgoed in crisissituaties en manieren om het verleden voor de toekomst te behouden. Voor dit onderdeel van de tentoonstelling heeft het museum nauw samengewerkt met Unesco, Iconem, de Technische Universiteit van Delft en Tokyo University of Arts. Unesco ziet erfgoed als een spiegel van de mensheid en heeft daarom in de tentoonstelling een spiegel geplaatst die de bezoekers midden in het huidige Mosul plaatst, de plek waar het bedreigde erfgoed van Nineveh zich bevind. Verder zijn er twee levensgrote replica’s van gevleugelde leeuwengoden die de ingang van de paleiszalen flankeerden in de tentoonstelling opgenomen, zodat je je als bezoeker even waant als een koning in Nineveh. Dit zijn replica’s van de beelden uit het British Museum en MET. Het origineel weegt maar liefst 30.000 kilo. Ook is er een video te zien gemaakt door Iconem, een Frans bedrijf dat in april van dit jaar enkele tunnels van het paleis van de Assyrische koning Esharaddon onderzocht. Aan de hand van 3D-scans kan de bezoeker deze tunnels bekijken die tot voor kort niet waren blootgelegd. De vernietiging van de daarboven gelegen moskee door IS zorgde ervoor dat de archeologische site bloot kwam te liggen.

Sluitstuk van de tentoonstelling vormt een 3D-reconstructie van reliëfs uit het paleis dat de Assyrische koning Sennacherib rond 704 voor Christus in Nineveh liet bouwen. Aan de hand van fotomateriaal dat alle wanden en reliëfs van de paleiskamers documenteerde, opgravingstekeningen en met 3D-technieken gescande reliëfs is een onderzoeksteam van Delftse wetenschappers aan de slag gegaan. Dit project maakte deel uit van het afstudeerproject van Naphur van Apeldoorn. Omdat de foto’s uit 2002 frontaal waren genomen is een techniek ontwikkeld waarmee licht als het ware uit de foto’s is gefilterd om de computer diepte te laten herkennen. Hierna zijn de reliëfs omgezet tot accurate digitale modellen die vervolgens 1 op 1 met behulp van 3D-technieken zijn nagemaakt. Met behulp van kleurenprojecties is op deze reconstructies te zien hoe bont de originele beschilderingen op de reliëfs eruit moeten hebben gezien. De verwerking van de foto’s is ook gebruikt door de Tokyo University of Arts, die in tegenstelling tot de universiteit in Delft techniek combineert met kunst. Zij hebben enkele reliëffragmenten 1 op 1 3D-geprint en vervolgens handmatig ingekleurd. Op deze manier maakten ze vrijwel exacte kopieën van de situatie van vòòr 2016, toen de paleiskamers werden verwoest.

In de tentoonstelling zijn maar liefst 250 van Nineveh’s topstukken bij elkaar gebracht die in musea over de hele wereld verspreid raakten. De tentoonstelling laat de bezoeker kennis maken met een wereldstad die in de vergetelheid raakte. In zo’n negenduizend jaar wordt het verhaal van deze hoofdstad van het machtige Assyrische Rijk behandeld; van de eerste bewoning tot de val van het Assyrische rijk, van de avontuurlijke archeologische opgravingen tot de recente vernielingen van de ruïnes en van het Bijbelse Nineveh tot de meest indrukwekkende technieken om objecten zo goed mogelijk te reconstrueren. Oudheid-liefhebbers zullen deze fascinerende stad niet meer los kunnen laten, de stad waar wellicht de legendarische tuinen van Babylon zich bevonden. Nineveh verrast je met haar rijkdom en de tentoonstelling laat deze wereldstad even herrijzen.

Vera Weterings

Naast Nineveh werden donderdag nog twee andere kleinere tentoonstellingen geopend: Along the Road to Nineveh en Fascinatie voor Persepolis. Deze eerste tentoonstelling toont het werk van kunstenaar Qassim Alsaedy die Nineveh heeft bezocht en zijn herinneringen heeft vastgelegd in zijn werk. De tentoonstelling Fascinatie voor Persepolis is het resultaat van het proefschrift van Corien Vuurman die de bezoeker meeneemt in de perceptie van Persepolis door de eeuwen heen.

De tentoonstellingen Nineveh. Hoofdstad van een wereldrijk, Along the Road to Nineveh en Fascinatie voor Persepolis zijn van 20 oktober 2017 tot en met 25 maart 2018 in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden te bezoeken.