Recensent: Wouter van Dijk
Oorlogen overzee. Militair optreden door compagnie en staat buiten Europa 1595-1814, Gerrit Knaap, Henk den Heijer en Michiel de Jong. Met medewerking van Thijs Brocades Zaalberg en Petra Groen (redactie)
Uitgeverij Boom, Amsterdam 2015
ISBN 9789089533586
Hardcover met stofomslag, rijk geïllustreerd in kleur, met kaarten, tabellen, met uitgebreid notenapparaat, bronnen en literatuuropgave en register
499 pagina’s
€ 49,90
Militaire geschiedenis van de Nederlandse overzeese expansie
Uitgeverij Boom en het Nederlands Instituut voor Militaire Historie zijn bezig met een bijzonder project. Het heeft tot doel een reeks standaardwerken te publiceren over de militaire geschiedenis van Nederland vanaf de vroegmoderne tijd. Het hier besproken boek is het tweede deel in de serie, eerder verscheen De Tachtigjarige oorlog. Van opstand naar geregelde oorlog 1568-1648. In de serie wordt het historische optreden van de Nederlandse krijgsmacht onderzocht, in het bredere kader van maatschappelijke, politieke, economische en sociaal-culturele ontwikkelingen. Oorlogvoering beperkt zich niet tot het slagveld maar is ingebed in de maatschappij als geheel.
Centraal in dit deel van de serie staan het militaire optreden van de VOC en WIC in de zeventiende en achttiende eeuw in Azië, Afrika en Amerika en het machtsvertoon van de Nederlandse staat overzee, in het bijzonder in de periode 1789-1814. Het saillante hiervan is dat het niet de Nederlandse staat was die zijn imperium bevocht in den vreemde, maar dat dit werd uitbesteed aan privaat gefinancierde compagnieën die van de nodige volmachten op militair en politiek terrein voorzien werden. Het was lang niet vreemd dat deze opzet gekozen werd in de tijd van oprichting van de VOC en WIC aan het begin van de zeventiende eeuw. Denk maar aan de vele huurlingenlegers die destijds door Europa zwierven. Toch is het wel bijzonder dat deze vorm zo lang is blijven bestaan.
Het boek is opgebouwd uit twee delen. In het eerste deel ligt de nadruk op de expansie van de VOC in Azië en Zuid-Afrika. In deel twee wordt het strijdtoneel verlegd naar het Atlantische gebied. In beide delen wordt door middel van een wisselwerking aan chronologische en thematische hoofdstukken de ontwikkeling van de Nederlandse militaire aanwezigheid geduid. De consolidering van de Nederlandse handelspositie in deze werelddelen ging hand in hand met de krijgsverrichtingen, sterker nog, voor economische activiteit van enige omvang was een sterke militaire uitgangspositie onontbeerlijk zo maken de auteurs duidelijk.
Van de zogenoemde militaire revolutie die zich in de zestiende eeuw in het Europese krijgsbedrijf voordeed zien de auteurs ook invloeden op de overzeese ontwikkelingen die zij beschrijven. Zo heeft het ontstaan en gebruik van het oceaanwaardige zeilschip dat scheepsgeschut voerde een grote rol gespeeld in de verwerving van een machtspositie overzee. Ook zou hebben meegespeeld in de concurrentiestrijd met de Iberiërs dat waar de Nederlanders ervaren zeelieden als kapiteins aanstelden, bij de Portugezen en Spanjaarden vooral edellieden zonder ervaring op zee het bevel voerden. Daarbij was de bouw van forten en vestingen als steunpunten belangrijk in het handhaven van een positie in Azië en het Atlantische gebied. Hoewel de forten niet voorkwamen dat concurrerende Europese staten deze posten af en toe veroverden, voldeden ze ruimschoots om de vijandige inheemse bevolking van het lijf te houden aangezien de kunst van het belegeren daar nauwelijks bekend was. Ten derde was er het tactische voordeel van de kleine getrainde staande legereenheden waar zowel VOC als WIC gebruikmaakten en die ingezet konden worden tegen de stammenkrijgers in het bevochten gebied. Hoewel Europese legers in deze tijd lang niet altijd de meerdere waren van hun niet-Europese tegenstanders, zoals in China of India, hebben bovengenoemde facetten wel een belangrijke rol gespeeld in het verwerven van een dominante positie van de Europese nieuwkomers ten opzichte van de oorspronkelijke bewoners van de gebieden waar zij kwamen.
De auteurs leggen deze ontwikkelingen zeer kundig aan de lezer uit, daarbij is het boek prachtig en zeer rijk geïllustreerd, met tal van kaarten en overzichten. Het boek biedt voor het eerst een integraal overzicht van het Nederlandse militaire optreden in Azië en het Atlantisch gebied vanaf het eind van de zestiende tot het begin van de negentiende eeuw en is daarmee, en door de prachtige uitvoering, een absolute must have voor iedere geïnteresseerde in de militaire geschiedenis van Nederland.
Wouter van Dijk