Recensent: Wouter van Dijk

Vrijheid, Vetes, Vagevuur. De middeleeuwen in het Noorden, Diana Spiekhout e.a.

Uitgeverij Noordboek HL Books i.s.m. Fries Museum, Leeuwarden 2022
ISBN 9789056159726

Gebonden, rijk geïllustreerd in kleur, met notenapparaat en literatuuropgave
160 pagina’s
€ 29,95

Middeleeuws Tota Frisia

De middeleeuwen in het noorden van wat nu Nederland is, verschilden wezenlijk met de rest van het land. In de vroege middeleeuwen breidden Frankische koningen hun gezag uit over grote delen van het huidige Nederland. Dat ging soms door middel van diplomatie, vaker door middel van geweld. De Friese ‘koning’ Redbad of Radbod is een van de weinige Friese aanvoerders waarover we in deze periode wat weten. Het centrale gezag van Merovingen en Karolingen, en later de Hollandse graven, werd echter niet gevestigd in het noorden van onze drassige contreien. Het gebied dat grofweg Friesland, Groningen en Drenthe beslaat, samen met het nu Duitse Ostfriesland was een regio die vanwege het vele water en moeras slecht toegankelijk was en mede daardoor lange tijd aan de centraliserende machten kon ontsnappen. Wat ook hielp was de rol die de Friezen speelden bij de Vikingaanvallen die het Frankische gebied teisterden. De Friezen waren nodig als bondgenoot van de Frankische koning en fungeerden als bufferzone, wat enige vrijheid met zich meebracht. Het noordelijke gebiedw van Vlie tot Wezer was ook wel bekend als Tota Frisia, geheel Frisia, en zou van Karel de Grote aanzienlijke vrijheid in zelfbestuur hebben verkregen was de mare. Wel moest er belasting betaald worden en moest er militaire diensten verleend worden door de Friezen, maar op beperktere schaal dan elders.

Door de afwezigheid van het landsheerlijk gezag ontwikkelde zich in de Friese landen ook niet een machtige kaste van landadel. Er waren wel edellieden, maar het sterk ongelijkheid bevorderende feodale systeem kreeg minder voet aan de grond. Doordat ook in het stichten van kerken en kloosters centrale sturing van bovenaf afwezig was, kon het gebeuren dat veel gegoede Friezen ten behoeve van de gemeenschap en hun eigen zielenheil overgingen op de stichting van kloostergemeenschappen of dorpskerken. Dit voor de Nederlandse middeleeuwen unieke gebied en de uitzonderlijke periode van de ‘Friese Vrijheid’ staan centraal in het boek.

In thematische hoofdstukken wordt de lezer door allerlei elementen in het leven van de middeleeuwse Friese samenleving geleid. Zo zijn er hoofdstukken over het recht, over de verschriftelijking, kleding en het veranderende landschap. Daarnaast wordt het begrip van de vanouds zo bejubelde Friese Vrijheid geproblematiseerd. In de praktijk was het ook in Frisia zo dat die vrijheid vooral vrije mannen met geld gold. Vrouwen, arme mannen en onvrije horigen moesten het ook in deze maatschappij doen met een rol op het tweede plan. In het boek is ook veel aandacht voor de oorlogvoering tussen de Friezen onderling. Vanwege het ontbreken van landsheerlijk gezag werden veel conflicten op kleine schaal uitgevochten. De vete was daarvoor een geaccepteerd middel. Partijen die een conflict met elkaar hadden konden dat door middel van geweld beëindigen, waarbij aanvallen over en weer plaatsvonden tot een van de partijen opgaf of niet meer in staat was iets terug te doen. Dat kon zover gaan tot zelfs kleinschalige belegeringen van versterkte woonhuizen, stinzen, of uitgebreide kastelen. De stenen woontorens en burchten schoten in Frisia namelijk mede vanwege deze vetevoering als paddenstoelen uit de grond.

Daarnaast kende het gebied een zeer rijk kloosterleven, en hoewel de middeleeuwse kloosters bijna allemaal verdwenen zijn is uit archeologisch en historisch onderzoek een prachtig beeld te schetsen van de rol van de kloostergemeenschappen in middeleeuws Frisia. Dat laten de makers van dit boek ook zien door de ingevoegde passages uit middeleeuwse heiligenlevens en kronieken die betrekking hebben op Friese kloostergemeenschappen. Deze passages zijn prachtig vormgegeven en zo herkenbaar als primair bronmateriaal. We lezen over de ontvoering van een abt, over de brute moord op een ander, maar ook over de Slag bij Stavoren waar de Friezen de Hollandse graaf weerstonden en zo hun vrijheid behielden.

Vrijheid, Vetes, Vagevuur is een erg prettig leesbaar boek dat er bovendien prachtig uitziet. Het geeft een rijk beeld van de bijzondere positie die onze noordelijke gewesten in de middeleeuwen hadden en is daarmee een mooie toevoeging op de geschiedschrijving over middeleeuws Nederland.

Wouter van Dijk