Recensent: Vera Weterings
Catharina de Grootste. De zelfgeslepen diamant van de Hermitage, onder redactie van Arnoud Bijl en Vincent Boele
WBOOKS i.s.m. Hermitage Amsterdam, Zwolle 2016
ISBN 9 789078 653608
Paperback met flappen, illustraties in kleur, objectlijst, bibliografie, filmografie.
215 pagina’s
€ 27,50
Catharina de Grootste
Tegenwoordig behoort de collectie van het Hermitagemuseum in Sint-Petersburg tot de belangrijkste ter wereld. Het gigantische museum heeft zijn bestaan te danken aan tsarina Catharina de Grote die het museum als privémuseum oprichtte. In de periode 1764-1767 werd naar ontwerp van Jean-Baptiste Vallin de La Mothe het noordelijke paviljoen van de Kleine Hermitage gebouwd. De Grote Hermitage werd gebouwd in de periode 1771-1787 naar ontwerp van Joeri Velten en zou later bekend worden onder de naam Oude Hermitage. Catharina stelde voor het bezoek aan de Hermitage gedragsregels op, het was als het ware een ‘etiquette zonder etiquette’ die in acht diende te worden genomen in de vorm van een bord dat aan de wand ring. Op het bord waren tien artikelen te vinden die net als Catharina een combinatie vormden van strenge regelzucht en vrolijke eigenzinnigheid. Zo luidde het derde artikel:
“Wees vrolijk; echter, breek niets en bederf de pret niet.” (p. 142)
Wie één van de regels schond werd bestraft:
“Voor elke fout waarvan twee personen getuige zijn een glas vers water drinken (dames niet uitgezonderd), bovendien moet hij een pagina van Telemachus (een gedicht van Trediakovski) voordragen.” (p. 142)
De Hermitage in Amsterdam wijdt momenteel een tentoonstelling aan Catharina de Grote die recht doet aan de vrouw die Rusland op de kaart zette als grote mogendheid. Anders dan de tentoonstelling Catharina, de keizerin en de kunsten (1996) in de Nieuwe Kerk in Amsterdam focust deze tentoonstelling niet alleen op haar kunst, maar ook op haar veelzijdige karakter. In de tentoonstelling komt zowel haar erfenis aan de kunsten, architectuur, het theater en het onderwijs aan bod als haar politieke en persoonlijke leven. Catharina de Grootste. De zelfgeslepen diamant van de Hermitage is een biografische, analytische tentoonstelling. De bijbehorende rijk geïllustreerde tentoonstellingspublicatie laat de lezer, net als de tentoonstelling zelf, kennismaken met het veelzijdige karakter van Catharina. Hij gaat in op de persoonlijkheid van de keizerin en geeft niet alleen het beeld dat de Catharina van zichzelf schiep, maar laat de lezer kennismaken met Catharina. In het boek wordt op chronologische wijze het leven van Catharina beschreven in een Rusland dat een Europese grootmacht werd. Cathelijne Broers, directeur Hermitage Amsterdam, over de tentoonstelling:
“We leren haar kennen. We zien meer dan het imago dat ze zelf schiep. We zien de diamant die ze zelf sleep.” (p. 9)
Sophia Auguste Frederika van Anhalt-Zerbst (1729-1796), prinses van een klein Duits vorstendom, werd op haar veertiende uitgehuwelijkt aan de Russische tsaar Peter III. Niemand had toen gedacht dat zij zou uitgroeien tot één van de machtigste heersers van Europa. Als geboren Duitser omringde Peter zich met landgenoten en maakte hij zich onuitstaanbaar aan het hof. Daarbij dweepte hij met de Pruisische koning Frederik de Grote, wat hem niet in dank werd afgenomen aangezien Rusland jaren met Pruisen in oorlog was geweest. Hoewel Catharina geen recht had op de troon zette ze haar man af en heerste ruim vierendertig jaar.
“Catharina’s bewind valt zonder overdrijving te typeren als een tijdperk van Russische macht en glorie en een bloeiperiode van het hof.” (p. 18)
Onder het bewind van Catharina de Grote werd het Russische rijk vergroot. Dit gebeurde onder leiding van Grigori Potjomkin voor wie Catharina altijd oprechte aanhankelijkheid en respect koesterde. Potjomkin bezorgde Rusland als legerleider grote overwinningen op Turkije en de uitbreidingen in het zuiden. Hoewel Catharina een groot voorstander van de Verlichting was, realiseerde ze zich na het neerslaan van de Pugatsjov-rebellie (1773–1774) dat de adel de grootste steunpilaar voor haar bewind was, en die ze dus te vriend moest houden. Haar radicale hervormingsplannen waren hun tijd ver vooruit en hielden geen rekening met de werkelijkheid in het land. Op basis van Montesquieus beroemde De l’esprit des lois en uit werken van andere voormannen van de Verlichting stelde ze een leidraad voor staatslieden samen die niet goed uitpakte. De Verlichting kon niet zomaar op een onderontwikkeld, voor een niet onaanzienlijk deel analfabeet volk worden opgelegd en ging in de ijskast. Catharina bleef buiten staatszaken aanhanger van de Verlichting.
Ze gaf Sint-Petersburg een statig aanzien waarbij de aanwezige weelderige barok naar aanleiding van haar liefde voor de klassieke architectuur plaatsmaakte voor de eenvoud van het classicisme. In de stad verrezen paleizen, kerken en overheidsgebouwen. Ze liet het Bolsjoj Theater bouwen dat later opging in het Mariinski Theater en richtte in 1783 de Russische Academie op met als eerste president Catharina’s medestander van het eerste uur Jekaterina Dasjkova. Ook gaf ze een grote rol aan de door haar schoonmoeder tsarina Elisabeth Petrovna opgerichte Academie van Schone Kunsten en liet ze haar sporen na in de onderwijswereld. Zo stichtte ze verschillende bibliotheken en bestreed ze het analfabetisme. Ze correspondeerde veel met Diderot en Voltaire. Diderot verkocht in 1765 zijn volledige bibliotheek aan Catharina die hem hier vorstelijk voor betaalde. Ook kocht ze na diens overlijden in 1778 de hele bibliotheek van Voltaire.
Catharina had een passie voor kunst. De aankoop van 317 schilderijen van de Berlijnse koopman Gotzkowsky was de aanleiding voor de stichting van de Hermitage. Of zij zelf verantwoordelijk was voor de aankoop van al haar kunst is niet met duidelijkheid te zeggen. Wat uit de bronnen is te distilleren is dat de aankopen vanaf 1766 grootschalig en structureel werden. Catharina had goede adviseurs, waaronder graaf Stroganov, Friedrich Melchior von Grimm en Denis Diderot en bezat duizenden schilderijen van beroemde kunstenaars waaronder Rembrandt, Jan Steen, Brueghel, Ter Borch, Rubens en Frans Hals. Naast schilderijen bezat ze ook tal van tekeningen, gesneden stenen en beeldhouwwerken.
Concluderend kan worden gesteld dat er met de publicatie Catharina de Grootste een bijzonder fraaie en uitgebreide biografische schets in woord en beeld van deze tsarina is neergezet. Het boek is dan ook meer dan een tentoonstellingscatalogus en kan ook gezien de uitgebreide behandeling van de verschillende aspecten van haar leven geheel los van de tentoonstelling als naslagwerk over Catharina de Grote gebruikt worden. Van haar passie voor de kunsten tot haar radicale hervormingen en van haar verschillende minnaars tot haar briefcorrespondentie met intellectuelen als Diderot en Voltaire. Haar bewind valt zonder meer te typeren als een periode van stabiliteit, een tijdperk van Russische macht en glorie en een bloeiperiode van het Russische hof. Net als Peter I kreeg ze al bij leven de titel ‘de Grote’ toegekend. Catharina de Grootste is een mooi overzichtswerk waarbij de prachtige illustraties een mooie toevoeging zijn aan de tekstuele bijdragen die haar leven en levenswerk, de Hermitage, chronologisch behandelen.
Vera Weterings
De tentoonstelling Catharina de Grootste. De zelfgeslepen diamant van de Hermitage is nog tot en met 15 januari 2017 te bezoeken in de Hermitage Amsterdam.