Recensent: Vera Weterings

Crossroads | Reizen door de Middeleeuwen onder redactie van Maria Bormpoudaki e.a.

WBOOKS i.s.m. Allard Pierson Museum, Zwolle 2017
ISBN 97 89 46258 2231

Paperback met flappen, met illustraties in kleur, verder lezen-sectie en illustratieverantwoording
204 pagina’s
€ 24,95

Crossroads

Het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden organiseerde in 2014 de tentoonstelling Gouden Middeleeuwen om af te rekenen met het clichébeeld dat de vroege Middeleeuwen duistere tijden zouden zijn. Conservator Annemarieke Willemsen wilde met deze tentoonstelling laten zien dat de vroege Middeleeuwen geen Dark Ages, maar juist gouden tijden waren. Hiervoor gebruikte zij archeologische vondsten uit binnen- en buitenland zoals gouden broches, gespen, halsringen, het gevest van het zwaard van de legendarische koning Childeric en fraai bewerkt glaswerk. In navolging op deze tentoonstelling organiseert het Allard Pierson Museum nu een tentoonstelling over dezelfde periode om nogmaals een poging te wagen om het publiek te laten zien dat de vroege Middeleeuwen niet zo donker waren.

Europa was in de vroege Middeleeuwen volop in beweging. De erfenis van antieke beschavingen werkte door en tegelijkertijd kregen jonge religies uit het Midden-Oosten voet aan de grond in Europa. Na de val van het West-Romeinse Rijk in 476 raakten hele volken op drift. Die dynamiek zorgde voor veel uitwisseling en diversiteit. In de tentoonstelling en gelijknamige publicatie Crossroads worden de verhalen van tien vroegmiddeleeuwse reizigers aan de hand van diverse thema’s verbonden met objecten uit toonaangevende vroegmiddeleeuwse collecties van musea in binnen- en buitenland. Hierdoor wordt de connectiviteit in de vroege Middeleeuwen op heldere wijze verwoord. De tentoonstellingspublicatie Crossroads | Reizen door de Middeleeuwen verschijnt in de Allard Pierson Museum Serie. Eerder verschenen in de serie Sicilië en de zee (2015), Van Rome naar Romeins (2014), De krim (2014) Eeuwig Egypte (2013), Troje. Stad, Homerus en Turkije (2012) en Etrusken. Vrouwen van aanzien, mannen met macht (2011).

Net als bij andere tentoonstellingen in het Allard Pierson Museum start ook Crossroads met een introductiefilm in de eerste zaal. Hier wordt de bezoeker ingeleid in het reizen in de vroege Middeleeuwen (300-1000 na Christus). Hierna krijgt de bezoeker aan de hand van een keur aan objecten uit heel Europa te zien hoe groot de culturele diversiteit was aan de hand van migratie, contact en kruisbestuiving van een Europa in wording. Op de vloeren van de tentoonstellingszalen is te zien welke reisbewegingen door de jaren heen werden gemaakt en waar de tentoongestelde objecten vandaan komen. De diverse holoboxen in de tentoonstelling geven daarnaast een extra dimensie aan een zestal objecten. Zo zijn de objecten in deze zogenaamde holoboxen niet alleen op normale wijze te zien, maar ook aan de hand van een driedimensionale presentatie. Daarnaast wordt elk object van de nodige achtergrondinformatie voorzien.

De talrijke prachtige objecten uit alle windstreken die in Crossroads te zien zijn, getuigen van eigen identiteit in meervoud, maar ook van wederzijdse beïnvloeding van verschillende gebieden: religieus, cultureel en materieel. Zo komt de bezoeker van de tentoonstelling oog in oog te staan met een bekoorlijke Egyptische dame op een laat-antiek textielfragment, maar ook met een vervaarlijke Germaanse god op een vergulde riemgesp uit een vrouwengraf van de Avaren. Van het vroege christendom getuigt het deksel van een sarcofaag uit Syrië. In de sarcofaag, die digitaal wordt gereconstrueerd, lag ooit een heilige. Er kon olie in worden gegoten, die door aanraking met de botten werd gewijd en daarna weer werd opgevangen. Veranderende religieuze opvattingen laten zich goed aflezen aan een Byzantijnse icoon die door de eeuwen heen meermalen werd bijgeschilderd. Het islamitische Omajjadenrijk in Spanje is vertegenwoordigd met een tiende-eeuwse diadeem van goud en kunstig glas.

“De wereld is een boek. Wie niet reist, leest enkel één bladzijde.” – citaat van Augustinus uit de tentoonstelling

In de publicatie wordt op chronologische wijze het verhaal van de vroege Middeleeuwen behandeld als een periode van transformatie. De lezer zal aan de hand van de overkoepelende thema’s verbondenheid en diversiteit meer te weten komen over onder andere de erfenis van het oude Romeinse Rijk, de effecten van reizen en de impact van oorlog. Ook worden tien exemplarische reizigers belicht die in Europa migreerden en rondreisden waaronder de Byzantijnse prinses die naar het westen kwam om met een Ottoonse keizer te trouwen, de Arabische diplomaat Ibn Fadlan die een uniek verslag naliet over de cultuur van de steppevolken en het oude Rusland en Ohthere die een verslag schreef van zijn reizen naar de Noordkaap, het schiereiland Kola en Ierland.  De verhalen worden gereconstrueerd aan de hand van archeologische vondsten en de materiële cultuur uit deze periode. De rode draad door het hele boek blijft het aantonen of de vroege Middeleeuwen wel echt zo duister waren zoals deze vaak worden voorgesteld.

Naast aandacht voor de geschiedenis van de vroege Middeleeuwen is er in het boek ook een heel hoofdstuk gewijd aan de museale presentatie van de vroege Middeleeuwen. Hierin is te lezen hoe de musea die in de tweede helft van de negentiende eeuw ontstonden, probeerden het historische narratief van de vroege Middeleeuwen over het voetlicht te brengen aan de hand van thema’s als de verspreiding van het christendom, de volksverhuizingen en het ontstaan van de feodale samenleving. Dit complexe narratief werd in beeld gebracht aan de hand van de archeologische vondsten die er waren en vaak afkomstig waren uit de elitecultuur. Het ontbreken van historische geschreven bronnen zorgde ervoor dat de term ‘donkere Middeleeuwen’ in stand bleef. De behoefte aan instrumenten om de complexiteit, diversiteit en connectiviteit van deze periode te presenteren ontbrak. De tentoonstellingspraktijk verandert continu onder invloed van maatschappelijke veranderingen. Inmiddels zijn veel musea getransformeerd van traditionele musea in lieux de mémoire, plaatsen van herinnering. In het museum van de éénentwintigste eeuw spelen niet alleen nieuwe ontwikkelingen op het digitale terrein een rol, maar ook de steeds grotere democratisering van kennis en het loslaten van het verschil van hoge en lage cultuur en omstreden erfgoed. Erfgoedinstellingen verkeren hierdoor in een voortdurende worsteling met de normativiteit van hun selectie-, presentatie- en ordeningsprincipes. Door objecten te musealiseren worden ze als het ware onttrokken van hun ‘natuurlijke habitat’ en in een archeologische of historische context geplaatst. Met behulp van nieuwe technieken proberen musea de bezoeker steeds meer zelf de dwarsverbanden te laten ontdekken door verschillende verhalen bij hetzelfde object aan te bieden, denk hierbij aan geografische, chronologische en historische context. Daarbij kunnen nieuwe technieken met behulp van reconstructies en 3D-scans meer context brengen.

Al met al wordt aan de hand van de verschillende verhaallijnen in Crossroads duidelijk hoe de vroege Middeleeuwen een periode vormden van continuïteit, verandering en verstrengeling. De keuze voor een thematische benadering aan de hand van case studies en objecten uit alle delen van Europa zorgt ervoor dat de tentoonstelling en het boek niet alleen gaan over de vroege Middeleeuwen in ons eigen gebied, maar aantonen wat voor een kosmopolitisch karakter Europa in die tijd al kende. Daarbij is het boek voorzien van vele prachtige illustraties van de objecten en archeologische resten. Kortom, Crossroads is een bijzonder fraaie publicatie waarin op heldere wijze de veelzijdige kant van de vroege Middeleeuwen wordt verwoord.

Vera Weterings

De tentoonstelling Crossroads | Reizen door de Middeleeuwen is nog tot en met 11 februari 2018 in het Allard Pierson Museum in Amsterdam te bezoeken.

 Crossroads komt voort uit het Europese project CEMEC. CEMEC staat voor Connecting Early Medieval European Collections. Het is een mede door de Europese Unie gefinancierd samenwerkingsproject waaraan acht Europese musea (waaronder het Allard Pierson) en zes technische partners deelnemen. Hoofddoel is te komen tot aansprekende en innovatieve presentaties van objecten uit de vroegmiddeleeuwse collecties van de deelnemende erfgoedinstellingen. De tentoonstelling Crossroads in het Allard Pierson Museum reist aansluitend verder naar respectievelijk het Byzantijns en Christelijk Museum in Athene en het LVR-LandesMuseum in Bonn.